Pedagogika psixologiya

10-Mavzu. Diqqat va psixologiyada uning turlari qisqacha. Psixologiyada e’tibor turlari.


DIQQAT - ma’lum bir vaqtning o’zida sub’ekt faoliyatining aniq yoki ideal ob’ektga - ob’ektga, voqea-hodisaga, tasvirga, mulohaza va hokazolarga kontsentratsiyasi, shuningdek, harakatning funktsional tuzilishining turli qismlarining uyg’unligiga e’tibor qaratiladi, bu esa uni amalga oshirishning muvaffaqiyatini belgilaydi (masalan, muammoni hal qilishning tezligi va aniqligi). Diqqat ruhiy hodisalar orasida alohida o’rin tutadi. Bilim, hissiyot va irodaning ajralmas tomoni sifatida harakat qilish, bu psixikaning ushbu uch sohasiga tushmaydi. Diqqat - ma’lum bir harakat yoki aloqani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan vaqt ichida uning aks ettirishini ta’minlash uchun ob’ektga diqqatni jalb qilish darajasini va unga e’tiborni qaratadigan ongning dinamik tomoni. Ob’ektlarni sub’ekt ehtiyojlari va uning faoliyatining maqsadlari va vazifalariga muvofiq tanlab aks ettirishda o’zini namoyon qiladi. Bu mustaqillik tuzilishida juda muhim tarkibiy qism bo’lib, maqsadga muvofiqdir. Bu odamga ongni faoliyat jarayonida sezadigan va u o’ylaydigan yoki gapiradigan narsalarga yo’naltirish va yo’naltirish imkoniyatini beradi. Doimiy e’tibor tufayli u o’zining amaliy hayoti va faoliyati haqida ko’proq biladi, bu dunyoga, odamlarga, biznesga va o’ziga nisbatan tanlangan munosabatni ta’minlaydi. Eksperimental ravishda aniqlangan diqqatning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) selektivlik - muvaffaqiyatli konfiguratsiya qilish qobiliyati bilan bog’liq - agar aralashuv mavjud bo’lsa - ongli maqsad bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotni idrok etish;
2) hajm (kenglik, e’tiborni taqsimlash) - "bir vaqtning o’zida" soni bilan aniqlanadi (0,1 sekund ichida) Alohida idrok qilinadigan narsalar; deyarli to’g’ridan-to’g’ri eslab qolish yoki qisqa muddatli xotiradan deyarli farq qilmaydi; bu ko’rsatkich ko’p jihatdan yodlangan materialning tashkil etilishiga va uning tabiatiga bog’liq bo’lib, odatda 5 dan 7 tagacha ob’ektga tenglashtiriladi; diqqat hajmini baholash ko’plab ob’ektlarning (harflar, so’zlar, shakllar, ranglar va boshqalar) taxistoskopik namoyishi (-\u003e taxistoskop) yordamida amalga oshiriladi;
3) tarqatish - bir vaqtning o’zida bir nechta turli xil faoliyatlarni (harakatlarni) muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati bilan tavsiflangan; diqqatni tez almashtirish orqali bajarishga imkon bermaydigan ikkita yoki undan ortiq harakatlarni bir vaqtning o’zida bajarish sharoitida o’rganilgan;
4) kontsentratsiya (intensivlik, e’tibor darajasi) - ob’ektning kontsentratsiya darajasida ifodalanadi;
5) barqarorlik - ob’ektga diqqatni jamlash davomiyligi bilan belgilanadi;
6) kommutativlik (kommutatsiya tezligi) - diqqatni uning bir ob’ektdan ikkinchisiga tez o’tish qobiliyatini belgilaydigan dinamik xarakteristikasi; Diqqatning almashinuvchanligi va barqarorligini aniqlash uchun kognitiv va ijro etuvchi harakatlar dinamikasini o’z vaqtida, xususan maqsadlarni o’zgartirishda tavsiflash uchun usullardan foydalaniladi. Diqqatning uch turi ajratiladi:
1) ixtiyoriy e’tibor - eng oddiy va genetik boshlang’ich; kutilmagan va yangi stimullarga duch kelganda paydo bo’ladigan indikativ refleks bilan ifodalanadi;
2) o’zboshimchalik bilan e’tibor berish - ongli maqsadni belgilash tufayli;
3) diqqatdan keyingi e’tibor. Diqqat ob’ekti qaerda joylashganiga qarab - tashqi dunyoda yoki shaxsning subyektiv dunyosida - tashqi va ichki e’tibor ajratiladi. Ta’lim, ta’lim, faoliyat va aloqa jarayonida inson diqqatning xususiyatlari va uning turlarini rivojlantiradi, ularning nisbatan barqaror kombinatsiyalari shakllanadi - asab tizimining turidan kelib chiqadigan diqqatning individual-tipologik xususiyatlari. Rus psixologiyasida aqliy harakatlarning ularni amalga oshirish dasturlariga muvofiqligini ichki nazorat qilish funktsiyasi sifatida e’tibor nazariyasi ishlab chiqilgan. Bunday boshqaruvning rivojlanishi har qanday faoliyatning samaradorligini va uning muntazam ravishda shakllanishini yaxshilaydi (-\u003e bosqichma-bosqich aqliy harakatlar shakllanishi tushunchasi), diqqatni chalg’itish kabi ba’zi kamchiliklarni engishga imkon beradi. Miyaning miya yarim sharlari bilan o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, diqqat jarayonlar korpus kallosumining ishi bilan chambarchas bog’liq; bu holda chap yarim shar tanlangan e’tiborni, o’ng yarim shar esa ogohlantirishning umumiy darajasini qo’llab-quvvatlaydi.