Pedagogika psixologiya

Idrok turlari
1) Etakchi analizator tomonidan idrok etishda tasniflash
Analizatorlarga qarab idrokning quyidagi turlari ajratiladi: ko’rish, teginish, eshitish, hid, ta’m, kinesteziya. Ushbu idrokning har bir turida vosita sezgilari ishtirok etadi.
2) idrokda aks etgan materiyaning mavjudligi shakli bo’yicha tasniflash
Idrokda aks etgan materiyaning mavjudligi shaklida idrokning murakkab shakllari ajralib turadi - vaqt, harakat va makonni idrok qilish.
Vaqtni idrok etish. Bu hodisa va hodisalarning davomiyligi va ketma-ketligining aksidir. Vaqt hissi tug’ma emas, tajriba to’plash jarayonida rivojlanadi. Vaqt oraliqlari inson tanasida sodir bo’ladigan ritmik jarayonlar bilan belgilanadi. Yurak ishidagi ritm, ritmik nafas, hayotning ritmik tabiati bir muncha vaqt davomida reflekslarning rivojlanishiga ta’sir qiladi.
Harakatlarni idrok qilish. Bu fazoviy-vaqtinchalik harakatning idrokidir. Harakatning turli jihatlari seziladi: shakli, yo’nalishi, tezligi, diapazoni. Harakatni idrok qilish jarayoni har doim bajarilgan harakatni umumiy idrok etish bilan boshlanadi, undan keyin murakkab harakatni alohida elementlarga ajratish amalga oshiriladi.
Kosmosni idrok etish. Ob’ektlarning o’lchami, shakli, hajmi, chuqurligi yoki uzoqligi idrokini ajratib turadi. Ob’ektlarning kattaligi va shaklini idrok qilish vizual, mushak-motor va sezgir hissiyotlarning birgalikdagi faoliyati tufayli yuzaga keladi.
3) shaxsning faoliyatiga yo’naltirilganlik darajasi bo’yicha tasniflash
Idrok beixtiyor (ixtiyoriy) va qasddan (o’zboshimchalik bilan). Birinchi tur atrofdagi narsalarning yorqinligi, g’ayrioddiyligi yoki ushbu ob’ektlarning shaxs manfaatlariga muvofiqligi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Oldindan belgilangan maqsad yo’q, ixtiyoriy faoliyat yo’q. Ikkinchi tur maqsad, vazifa, ixtiyoriy faoliyat bilan boshqariladi.
4) ongli va bilinçaltı idrok
Ongli idrok: signal etarlicha kuchli va ongga keladi. Bilinçaltı idrok: signal zaif va xabar ongga etib bormaydi. Bunday signallar miyaga kiradi va miya yarim korteksiga etib bormaydigan va odam tomonidan tan olinmagan miyaning pastki markazlari tomonidan qayta ishlanadi (subreshold idrok). Ammo, to’planib, bu ma’lumot insonning xatti-harakatlariga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
5) Idroklarni faoliyat turlari bo’yicha tasniflash
Ular badiiy idrokni, texnik, musiqiy va boshqa turlarni ajratib turadi.
6) idrok tashqi tomon yo’naltirilgan va ichki yo’naltirilgan
Idrok tashqi tomonga yo’naltirilgan (tashqi olam ob’ektlari va hodisalarini idrok etish) va ichkariga yo’naltirilgan (o’z fikrlari va his-tuyg’ularini idrok etish).
7) hislar jarayoni davomiyligi bo’yicha tasniflash
Idrok jarayonining davomiyligi bo’yicha idrok bir vaqtning o’zida - bir vaqtning o’zida va ketma-ket - vaqt ichida paydo bo’lishi mumkin.

Idrok- bu sezgi retseptorlari yuzalariga jismoniy stimullarning bevosita ta’siridan kelib chiqadigan ob’ektlar, vaziyatlar, hodisalarning yaxlit aksi. Idrok dunyoni yaxlit aks ettirishga, voqelikning yaxlit tasvirini yaratishga, voqelikning individual xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilarga qarshi aks ettirishga imkon beradi.
Idrokning asosiy xossalariga quyidagilar kiradi: ob’ektivlik, yaxlitlik, tuzilish, barqarorlik, mazmunlilik, ishtiyoqlilik, faollik.
Idrokning subyektivligi- bu haqiqiy dunyo ob’ektlari va hodisalarini bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan sezgilar to’plami shaklida emas, balki alohida ob’ektlar shaklida aks ettirish qobiliyatidir. Masalan:Shunday qilib, tovush yoki hidni eshitib, biz tirnash xususiyati manbai bilan bog’liq bo’lgan muayyan harakatlarni qilamiz.
Boshqa sezgi xususiyati bu yaxlitligi. Sub’ektning individual xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgidan farqli o’laroq, idrok predmetning yaxlit tasvirini beradi.
Idrok yaxlitligi va unga bog’liqdir tarkibiy. Bu xususiyat shundan iboratki, idrok aksariyat hollarda oniy sezgilarimizning proektsiyasi emas va ularning oddiy yig’indisi emas. Masalan, agar biror kishi musiqani tinglasa, yangi eslatma ovozi haqida ma’lumot kelganda, ilgari eshitilgan eslatmalar hali ham uning yodida qoladi.
Idrokning keyingi xususiyati bu doimiylik. Doimiylik - bu ob’ektlarni idrok qilish sharoitlarini o’zgartirganda ularning ba’zi xususiyatlarining nisbiy barqarorligi. Masalan, uzoq masofada harakatlanayotgan yuk mashinasi hali ham biz tomonidan katta ob’ekt sifatida qabul qilinadi, garchi biz uning yonida turganimizda, retinada uning tasviri uning tasviridan ancha kichikroq bo’ladi.
Idrok nafaqat tirnash xususiyati xususiyatiga, balki mavzuning o’ziga ham bog’liq. Ular ko’z va quloqni emas, balki aniq tirik odamni sezadilar. Shuning uchun idrok har doim insonning o’ziga xos xususiyatlariga ta’sir qiladi. Idrokning aqliy hayotimizning umumiy tarkibiga bog’liqligi deyiladi apperepsiya. Idrok bilan o’tgan tajriba faollashadi. Shuning uchun, bitta va bitta mavzuni turli odamlar har xil qabul qilishi mumkin. Shunday qilib, uxlab yotgan bolaning onasi ko’chaning shovqinini eshitmasligi mumkin, lekin bolaning yonidan keladigan har qanday tovushga darhol javob beradi.
Idrokning keyingi xususiyati bu mazmunli. Idrok hislar sezgilariga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilish bilan yuzaga kelsa ham, hislar tasvirlari har doim ma’lum bir semantik ma’noga ega. Yuqorida aytib o’tganimizdek, insonni idrok etish tafakkur bilan chambarchas bog’liqdir.