Pedagogika psixologiya


Faoliyatning asosiy turlari. Yetakchi faoliyat haqida tushuncha



Download 18,99 Mb.
bet64/168
Sana13.02.2022
Hajmi18,99 Mb.
#446136
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   168
Bog'liq
Pedagogika va psixologiya majmua 2021 (1)

Faoliyatning asosiy turlari. Yetakchi faoliyat haqida tushuncha..

1.O`yin
Hayotining birinchi yillaridayoq bolada faoliyatning oddiy shakllarini o`zlashtirishi uchun dastlabki shart-sharoitlar tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi o`yin faoliyati hisoblanadi.
Ma’lumki, o`yin faoliyatini hayvonlarning bolalarida ham kuzatiladi. Bu - ularning turli xildagi xarxashalaridan, urishishni taqlid qilishi, uyoqdan-buyoqqa chopishi va hokazolardan iboratdir. Ba’zi bir hayvonlarning buyumlarni o`ynashlari ham kuzatiladi. Jumladan, mushukcha dumalayotgan ip koptogidan ko`zlarini uzmay qarab o`tiradi va unga tashlanadi, uni dumalatadi va hokazo. Kuchukcha topgan lattasini pol ustida sudrab yurib, titkilay boshlaydi. Hayvon bolalarining o`yin jarayonidagi qilig`ini avvalo ularning organizmidagi faollikka, jamlangan kuch-quvvatni sarflashga bo`lgan ehtiyojni qondirishi deb qarash mumkin. Ular och qolganlarida yoki kamroq oziqa berilganda, yuksak haroratli muhitning ta’siri ostida va, nihoyat, hayvonning tanasi haroratini oshirib yuboradigan yoki miyaning faolligini susaytirib qo`yadigan kimyoviy moddalar ta’siri ostida o`yinni to`xtatishlari ana shundan dalolat beradi. Agar hayvon birmuncha vaqt mabaynida o`ynaydigan sherigidan mahrum etib qo`yilsa, keyinchalik uning qo`zg`alishi va o`yin faoliyati keskin kuchayadi, ya’ni go`yo tegishli kuch-quvvat to`plangani kabi hodisa ro`y beradi. Bu hodisa «o`yinga to`ymaslik» deb ataladi.
Uyin faoliyati bilan organizmda kuch-quvvat almashinuvi o`rtasidagi bog`lanish o`yinga nisbatan maylning tug`ilishiga olib keladi. Lekin o`yin faoliyatini ro`yobga chiqaradigan fe’l-atvor shakllari qanday va qayoqdan paydo bo`ladi? Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, bulardan ba’zi birlari, masalan, mushukchadagi «sichqon ovlash» ishtiyoqi hayvonning tug`ma instinktiv harakatlari jumlasiga kiradi. Boshqa bir xillari esa, masalan, shimpanze bolasining katta yoshdagi maymunlar va odamlarning harakatlarini takrorlashi taqlid qilish orqali yuz beradi. Uchinchi bir xili tevarak-atrofdagi olam bilan o`zaro birgalikda harakat qilish jarayonida hayvonlarning o`zlari tomonidan topiladi. Shunday kilib, hayvon bolalari harakatlarining manbai ham xuddi katta yoshdagi hayvonlarda bo`lgani kabi turlarga xos instinktlarda, taqlid qilishda, o`rganishda mujassamlashgandir.
Shuning uchun ham hayvon bolalarining xatti-harakatlari katta yoshdagi hayvonlarning turlariga oid fe’l-atvorga o`xshamasligi mumkin emas. Lekin bu harakatlar katta yoshdagi hayvonlarda ovqatlanishga, dushmanlardan o`zini himoya qilishga, muhitda to`g`ri mo`ljal olishga, xavf-xatardan saqlanishga va shu kabilarga bo`lgan muayyan real biologik ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi.
Hayvon bolalarida esa xuddi ana shu harakatlar shunchaki «faoliyat» o`rnida sodir bo`ladi va o`zining real biologik maqsadlaridan ajralgandir. Ular o`yin faoliyatining o`ziga xos tub xususiyati ana shunda mujassamlashgandir. Uning maqsadi o`zining yordami tufayli muvaffaq bo`linadigan, amaliy natijalarga ershiishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat» ning o`zidan iboratdir.
Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, o`yin bolalarda ham o`z faolligini ro`yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko`rsatish shakli bo`lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funktsional mamnunlik bilan bog`liqdir. Faollikka bo`lgan ehtiyoj uning qo`zg`atuvchisi bo`lsa, taqlid qilish va tajriba esa manbai hisoblanadi. Lekin bolaning o`yin harakatlari avval boshdanoq buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va amaliy xulq-atvorning katta yoshdagilar bilan muloqot jarayonida va katta yoshlilar rahbarligida o`zlashtirib olinadigan insoniy shakllari zamirida rivojlana boradi. Bu hol bolalar o`yin faoliyatining printsipial jihatdan muhim xususiyatlarini belgilab beradi, uning shakllari, manbalari, mexanizmlari, funktsiyalari va natijalari hayvonlarning o`yinidan tubdan farq qilishiga olib keladi.
Bola o`z tajribasida qurol buyumlar bilan bir vaqtning o`zida boshqa turdagi buyumlar - o`yinchoqlarga duch keladi. Uyinchoqlarini ishlatishning insoniy usuli - o`yin, ya’ni ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va harakatlarni ifoda etishdir. Katta yoshdagilar bolalarni o`yinchoqlardan ana shu tarzda foydalanishga o`rgatadi. Ular bolaga qo`g`irchoqqa suv qanday ichirilishini, uni qanday qilib tebratish kerakligini, sayr qildirishni, o`yinchoq ayiq bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib xaydash kerakligini ko`rsatishadi va hokazo.
Lekin bolada o`yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri sifatidagi munosabatning o`zi o`yin faoliyatiga faqat so`z aralashuvi munosabati bilan hosil bo`ladi.
Kichkina bola (bir yoshdan ikki yoshga qadar) xali, masalan, tebratish, ovqatlantirish va boshka shu kabi harakatlarni qo`g`irchoqdan cho`pga ko`chira olmaydi. U tegishli buyumsiz harakatni tasvirlashni yoki bu harakatni bir buyumdan ikkinchisiga ko`chirishni uddalay olmaydi. Bunday jarayonlar u faqat nutqni egallagandagina yuz berishi mumkin. Bola payraxaga qo`g`irchoq sifatida muomala qila boshlashi uchun uni qo`g`irchog`im deb (masalan, «Katya» deb) ataydigan bo`lishi kerak.
U ovqatlantirish harakatini qo`g`irchoqdan toychaga ko`chirishi uchun unga katta yoshdagi kishilar «toychani ovqatlantir» va hokazo deb aytishi kerak. Keyinroq so`z kattalar «haqiqiy» buyumlarda kuzatadigan harakatlarni bolaning o`zi ham mustaqil ravishda o`yinchoqqa ko`chirishiga imkoniyat yaratadi.
Bola so`zning ahamiyatini amaliy harakatlar orqali yoki katta yoshdagilarning harakatlarini kuzatish natijasida o`zlashtirib olgan holda so`z bilan birgalikda bu harakatlarni o`ynaydigan buyumlariga ko`chiradi. Bu o`rinda o`yin faoliyati buyumning ahamiyatini belgilaydigan harakatlarni o`sha buyumning o`zidan ajratishdan va bu harakatlarni boshqa buyumga - o`yinchoqqa ko`chirishdan iborat bo`ladi.
O`yin faoliyati tufayli so`zning ahamiyatini buyumning tashqi ko`rinishidan amalda ajratiladi va bu mohiyat buyum ustidagi harakatlar bilan, uning kishi faoliyatidagi vazifasi bilan bog`lanadi.
Bu jarayon qanchalik chuqurlasha borgan sari so`z buyumlar bilan bsvosita bog`lanishidan holi bo`la boradi. So`zning ahamiyati tashqi harakatlarda, so`ngra esa harakat to`g`risidagi tasavvurda borgan sari kengroq ifodalana boshlaydi. Buyumlar bilan bajariladigan real harakatlarni nutq harakatlari bilan almashtirish imkoniyatlari paydo bo`ladi. To`rt-besh yoshga yetganda o`yinchoqlar bilan o`ynash choridagi real harakatlar borgan sari yo`qola boradi va nutq xarakatlarga aylana boshlaydi.
Bola qo`g`irchoqni ovqatlantirish jarayonini batafsil tasvirlash o`rniga endi qoshiqchani uning og`ziga bir martagina to`tish va «Ovqatlantiryapman... Endi bas, to`yib qolding», deyish bilan kifoyalanadi va hokazo. Uchinchi yoshning o`rtalariga borib bolada o`z harakatlarini boshqalarning harakatlariga qarshi qo`yish paydo bo`ladi, bola faoliyati va istaklarinint tashqi olamga hamda boshqa odamlarga e’tirozini ifoda etuvchi «meni» ajralib turadi.
Buyumlarga bo`lgan munosabat odamlarning buyumlarga nisbatan funktsiyalarn sifatida namoyon bo`la boshlaydi. Rolli o`yinlar paydo bo`ladi. Rolli o`yinlarda bola katta yoshdagi kishilarning o`zi kuzatgan ijtimoiy funktsiyalarini, ularning shaxs sifatidagi xulq-atvorini aynan takrorlaydi. Jumladan, ikki yashar qizcha qo`g`irchoqni ovqatlantirarkan, ovqat yedirish o`yini bilan ovora bo`lsa, to`rt yashar bola qo`g`irchoqni ovqatlantirayotganda qizini ovqatlantirayotgan ona bo`lib o`ynaydi.
Bolaning sotsial tajribasi kengaya borgan sari maishiy mavzuga oid syujetlar («ona», «tarbiyachi», «kino», «bolalar bog`chasi», «hayvonat bog`i»), ishlab chiqarishga oid syujetlar («uchuvchilar», «kosmonavtlar», «tramvay», «zavod») va so`ngra ijtimoiy-siyosiy («urush», «pionerlar» va shu kabi) syujetlar bilan boyitila boradi. Bunda o`yin mazmuni konkret harakatlarni tasvirlashdan odamlar o`rtasidagi munosabatlariki tasvirlashga tobora ko`proq ko`chiriladi.
Aslida bu o`rinda so`zlar va tevarak-atrofdagi hodisalarning mohiyatini amalda egallash jarayoni yana ham rivoj topadi. Ushbu jarayon esa o`z doirasiga inson funktsiyalari va munosabatlarining sotsial mohiyatini, ularning bola tomonidan kuzatilayotgan xulq-atvorda qay tariqa mujassamlashuvini o`z doirasiga jalb etadi. (Bugungi bolaning - radio tinglovchining, kino va televidenie tomoshabinining shu xildagi kuzatuv doirasi ham juda kengdir.)
Bola vrach bo`lib o`ynarkan, o`zini xuddi «vrach kabi» tutadi. U qalamni xuddi stetoskop singari ushlaydi, qo`g`irchoqni yotqizayotib, boshini chayqab qo`yadi va «Senga ukol qilish kerak ekan» deydi va hokazo. Uning harakatlari mazkur paytda bola ishlatayotgan buyumlar xossasi bilan emas, balki vrachning vazifalari to`g`risidaga tasavvurlar bilan boshqariladi.
Boshqacha so`zlar bilan aytganda, bolada o`z xulq-atvorini sotsial rol va unga tegishli harakatlar to`g`risidagi tasavvurlar bilan boshqarish qobiliyati shakllana boshlaydi. Rolli o`yinlarning rivojlangan bosqichiga yetganda bola boshqa bolalar bilan o`zaro hamkorlikka kirisha boshlaydi. Bolalar o`yin paytida rollarni taqsimlar va bir-biri bilan qabul qilingan rollarga mos keladigan tarzda muomala qilarkan (ona-bola, vrach-bemor tarzida) sotsial xulq-atvorni, Jamoa talablariga bo`ysundirilgan harakatlarni kelishib olishni o`zlashtirishadi.
Qoidali o`yinlar o`ynaladigan keyingi bosqichda xulq-atvorning bu belgilari yana ham rivojlana boradi. Shuni ham e’tiborga olish kerakki, endilikda harakatlar mavhum talablar yoki qoidalar bilan boshqariladi. Tevarak-atrofdagi kishilar, o`yin ishtirokchilari ana shunday qoidalarning sohiblari sifatida namoyon bo`ladilar. Faoliyatning o`zidan ko`zlangan maqsad uning sotsial jihatdan mustaxkamlangan natijasiga ko`chiriladi, ya’ni yo`tib chiqishga qaratilgan bo`ladi. Amalda ana shu o`rinda o`yindan chiqish boshlanadi.
Ijtimoiy belgilariga ko`ra o`yin bo`lib qoladigan (faoliyat hamon biron-bir foydali mahsul bermaydi) bu faoliyat psixologik tuzilishi jihatidan mehnatga (maqsad faoliyat ko`rsatishning o`zidangina emas, balki natijaga erishishdan iborat) va ta’limga (maqsad o`yinni o`zlashtirib olishdan iborat) yaqinlashadi.
Shunday qilib, o`yin bolani buyumlar va hodisalarning nutq amaliyotda mujassamlashgan mohiyatlarini o`zlashtirib olishini va ushbu mohiyatlarni ishlata bilishni mashq qildiradi. Uyin bajarilayotgan harakatlarni aynan jarayon sifatida anglanishini («jo`rttaga») rivojlantiradi, bu jarayonlarning o`zini o`zi idora qilish (qoidalar) asosida bajarilishini o`rgatadi, pirovardida esa o`zini konkret harakatlar sub’ekti sifatida idrok etishdan sotsial rolni bajaruvchi, ya’ni insoniy munosabatlar qiluvchi sub’ekt sifatida idrok etish darajasiga qadar rivojlanganligini anglab yetishiga imkoniyat yaratadi.

Download 18,99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   168




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish