Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

ҳий касалликлар бўлиши, алкоголизм, 
онадаги алкоголизм,
руҳий таносил ва оғир. соматик касалликлар; онанинг ҳомила-
дорлик вақтида кун тартибига риоя қилмаслиги, туғруқнинг
оғир ўтиши (туғруқнинг тез бўлиши, боланинг асфиксия билан
туғилиши, туғруқ вақтидаги шикастлар); камқонлик, рахит,
ички органлар касалликларининг асоратлари, умумий сОматик
заифлик, туғруқдан кейинги даврда.болаларда бўлган генетик
касалликлар. Бундан ташқари, ижтимоий шароитлар, педаго-
гик жиҳатдан қаровсизлик.
Болалар руҳий фаоллигининг сезиларли даражада пастли-
ги, нутқий алоқа мативадиясининг бўшашганлиги билан аж-
ралиб турадилар, улар 
аппатик, 
бефарқ, тез толиқувчан,
негатив, эмоционал реакцияларнинг юзага чиқишида пассив
бўладилар ёки аксинча ўзларини тута билмайдилар, кам маҳ-
сулли фаолиятга эга бўладилар.

---

Психомотор функцияларнинг шаклланмаганлигн ёки улар- 
нинг ривожланишида анча орқада қолиши болаларда ўз-ўзига 
хизмат қилишда бир қатор қийинчнликларни келтириб чиқа- 
ради: нозик ихтиёрий ҳаракатларнн талаб қнлувчи ҳаракатлар 
..(тугма қадаш, ботинка ипларини боғлаш, лента тақиш, кийим 
кийиш). Бу қийинчиликлар ф^Гздйий мўлжал олишнинг бузи- 
лиши натижасида янада чуқурлашади, бу, масалан, ботинка- 
линг ўнг-чапини, кийим қисмларини ажрата олмасликда ва 
бошқаларда ифодаланади.
Бундай болаларда фазовий гнозис ва праксис бузилишлари 
кузатилади. Кўрув-фазовий мўлжал олиш бўйича топшириқлар 
бевосита топшириқ (илтимос) орқалигина бажарилиши мум- 
кин, ўлчами, шакли, рлнги билан фарқ қйладиган предметлар 
ёрдамида ҳаракат қилиш қийинлашади.
3 
ёшли болаларда нутқ ноаниқ, 5 ёшли болаларда эса нутқ 
умумий ривожланмаганлигининг I ва II даражаси кузатилади. 
Барча болаларда асосий: сирғалувчи, шовқинли, сонор, жа- 
рангли-жарангсиз, тил олди, тил орқа товушлари гуруҳини ўз 
ичига олган талаффуз бузилишлари кузатилади.
Болаларда нутқий ва иутқий бўлмаган фаолиятга қаратил- 
ган диққат, фонематик идрок, фонематик анализ, синтез, та- 
саввурлар ривожланмаган бўлади. Сўзнинг товуш структураси 
қўпол бузилган бўлиб, бола на фақат мураккаб, балки товуш 
таркиби жиҳатдан содда сўзларни ҳам тўғри талаффуз қила 
олмайди. Болаларда жумлалар тузиш фрагментар, аграмматик 
бўлиб, келишик қўшимчалари, боғловчилар, ёрдамчи сўзларни 
нотўғри қўллаш кузатилади. Нутқни, айниқса, мураккаб грам- 
матик конструкцияларни тушуниш бузилган, 
луғат бойлиги 
камбағал бўлади.
Нутқ ва тафаккурнинг ривожланмаганлигини белгиловчи 
биологик ва ижтимоий омилларнинг мураккаб қўшилиши нутқ 
умумий ривожланмаганлигининг дифференциал диагностика- 
сини қийинлаштиради.
Т. Б. Филичева ва Т. В. Чиркина 
махсус боғчада нутқи 
умумий ривожланмаган болаларни ўрганишнинг бир нечта бос- 
қичини ажратиб кўрсатадилар:
Ориентировка босқичи ота-оналар билан бир мақсадга йў- 
налтирилган суҳбат ўтказиш, махсус ҳужжатларни ўрганиш 
ва бола билан суҳбат ўтказиш орқали амалга оширилади.
Кейинги босқич тил системаси компонентларини муфассал 
текшириш, бу босқич охирида логопедик хулоса асослаб бери- 
лади. Учинчи босқнч махсус таълим ва тарбия шароитида бо- 
лани динамик кузатишдан иборат бўлиб, бу босқич жараёнида 
нутқ тараққиётидаги ижобий ўзгаришлар кузатилади ва етар- 
лича аниқ ифодаланмаган нуқсонлар аниқланади.
Мактабгача ёшдаги болаларни ўрганишда қуйидаги прин- 
ципларга риоя қилиш зарур: онтогенетик, этиопатогеник (нутқ 
аномалиясининг симптоматикаси ҳисобга олинади) фаолияти

---

(етакчи ёш фаолиятини ҳисобга олиш), нутқий ва умумий ру* 
ҳий тараққиётнинг ўзаро алоқадорлигини ҳисобга олиш.
Нима бирламчи, нутқий ривожлаимаганликми ёки интел- 
лектуал ривожлаимаганликми? Буни аииқлаш учун нутқи тў» 
лиқ ривожланмаган болани ҳар томонлама текшириш унинг 
ривожланишинн пронатал 
(тугруққача бўлган давр), натал 
(туғруқ вақтидаги давр) ва постнатал 
(туғруқдан кейинги 
давр) даври ҳақидаги унинг шахсининг ривожланиши ҳақидаги 
зарур маълумотларни 
билиш зарур. Шунинг учун 
нутқий 
функция билан бирга психик фаолиятнинг нутқий бўлмаган 
функциялари (умумий ва нутқий моторика), хулқ, эмоционал- 
ирода доирасининг ўзига хос хусусиятлари ва нутқий фаолнят 
(экспрессив нутқнинг шаклланиши ва ҳолати), нутқни идрок 
қилиш ва тушуниш, товушлар талаффузининг ҳолати, фонема- 
тик анализ ва синтез, фонематик тасаввурлар, лексика ва нутқ 
грамматик тузилишининг ҳолати, нутқ ритми ва суръати бу- 
зилишларининг характери текширилади.
Болаларнинг нутқий ва нутқий бўлмаган моторикаснни, 
улар хулқининг ўзига хос томонларини, импрессив ва экспрес- 
сив нутқини ўрганиш бўйича материаллар, шунингдек, нутқн 
умумий ривожланмаган болаларни текшириш жараёнида лого- 
пед суҳбат, савол-жавоб, кузатиш, баҳолаш, тиббий ва педа1- 
гогик ҳужжатларни ўрганиш, лаборатория ва табиий экспе- 
римент каби методлардан фойдаланилади.
Логопедик текшириш 
Болаларнинг импрессив нутқини текшириш методикаси
Н утқни н г тў л и қ р и в о ж л а н м аган л и ги га э га
б ў л ган м а к та б - 
гач а та р б и я ёш даги б о л ал ар н и н г импрессив нутқини текш и риш
у л ар н и н г пассив л у ғати н и ў р ган и ш га қ а р а т и л г а н бўлиб, ф оне- 
м а ти к а н а л и з ҳол ати н и , сўзл ар н и , 
гап л ар н и в а б о ғл а н га н
нутқн и туш униш ҳолаТини а н и қ л а ш б ў л и м л а р н и ў з ичи га 
олад и.
Нутқни тушуниш — мураккаб психологик жараён бўлнб, у 
нутқ товушларини идрок қилиш, сўзлар, гапларнинг ва текст- 
нинг маъносини тушунишдан иборатдир.
А. Р. Лурия импрессив нутқни текширишда унинг экспрес- 
сив томони билан ўзаро боғлиқлигини эътиборга олиш керак- 
лигини таъкидлайди1. Бу шу билан тушунтирнладикн, нутқни 
эшитишнинг бузилиши нутқ артикуляцияларининг ва экспрес- 
сив нутқнинг иккиламчи бузилишига олиб келади. Артикуля- 
тор жараёнларнинг ва ички нутқнинг бузилиши нутқ товуш- 
ларини идрок қилиш ва нутқ мазмунини тушуниш каби 
импрессив жараёнларга таъсир қилади. Бундан ҳам илгари 
импрессив нутқнинг мураккаблиги ҳақида Л. С. Внготский ҳам