Pedagogika kafedrasi

Test savollari: 
1. Quyidagi qaysi janrlar xalq og’zaki ijodiga kirmaydi? 
A) Qur’oni karim, hadisi sharif. 
B) Ertaklar, dostonlar 
S) Topishmoqlar, maqollar. 
D) O’lanlar, termalar. 
 2. “Qori”deb kimlarga aytilgan? 
A) Qur’onni yod bilgan kishiga. 
B) Ustozga 
S) Mullaga. 
D) Imomga. 

---

245 
3. Mudarris deb kimga aytiladi? 
A) Madrasa o’qituvchisiga. 
B) Maktab o’qituvchisiga 
S Masjid imomiga. 
D) Saroy og’asiga. 
4. Diniy talimot insonlarni nimaga davat etadi? 
A) Ilm-marifatga. 
B) Hokimiyatga 
S Mansabga. 
D) Mavqega. 
27-Mavzu: Diniy ta’limot, hadislarning tarbiyaviy ahamiyati. 
 
Reja 
1. Islom dinini insonlar tafakkurini o‘stirishdagi xizmati . 
2. «Qur’oni Karim»-ibrat kitobi . 
3. Xadis ilmining rivojlanishida allomalarning qo‘shgan xissasi . 
 
Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) Hadisi Shariflarida ilm inson 
kamolotining negizi, ezgulik va poklik insonlarni turli ofatlardan saqlovchi vosita 
deb qaraladi. Hadislarda ilm poklik, halollik, kishilarni yaxshilik sari boshlovchi, 
qorong‘ilikda yo‘l ko‘rsatuvchi mash’al tariqasida talqin qilinadi. Ilm-bu hikmat, 
poklik ramzi, ilmsizlik johillik, u bilan shug‘ullanmaslik nopoklikka va jaholatga 
olib kelishi ham, ham ulardan ta’kidlanadi. 
Islom dinining asosini imon, e’tiqod tashkil etadi. Shuning uchun hadislarda 
“Dinning ofati uchtadir: 1) beamal olim; 2) zolim hokim; 3) bilmasdan fatvo 
aytuvchi ulamo” deyiladi;
50
Shuning uchun ilmni qadrlovchi kishiga o‘rgatish 
lozimligi, uni xo‘rlovchi, mensimaydigan kishiga o‘rgatish gunoh, deb qaraladi. 
Ilm bilan shug‘ullanishning o‘zi yetarli emas. Boshqalarni undan xabardor 
qilish muhimdir. Hadislarning birida ilm o‘rganmoq uni tarqatmoq bilan barobar 
olib boriladi, deyiladi: “Kimki ummatlarimga mening sunnatimga oid 40 hadisni 
yodlab yetkazsa, qiyomat kunida men uni shafoatimga loyiq kishilar safiga 
kirgizaman” (
112-Hadis
). 
Tolibi ilmning xolis, kamtarin bo‘lishi o‘ta muhimdir. Bilganini ko‘z-ko‘z 
qilish, maqtanish gunohdir. Kishi bilganini e’tirof etish bilan birga bilmaganini 
ham tan olishi joiz. Ayniqsa, diniy faoliyat bilan shug‘ullanadigan ulamolar, 
maktab va madrasalarda tolibi ilmlarga saboq beruvchi ustoz-mudarrislar 
aytadigan gapini, qiladigan ishini, chiqaradigan fatvosini va beradigan bilimini 
o‘ylab berishi kerak. Hatto aytadigan maslahati ham holisona, beminnat bo‘lishi 
lozim. Hadislarning birida shunday deyiladi: “Kimki birodariga bir ish qilishga 
50
Ҳадис. Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ (Ишонарли тўплам). I, II, III, IV жилд. Қомуслар Бош таҳририяти; -Т.: 1991-
1996 (кейинги мисоллар одам шу манбалардан олинди). 

---

246 
bilib noto‘g‘ri maslahat bersa, demak birodariga xiyonat qilgan bo‘ladi” (110-
Hadis). 
Ilm o‘zligini anglash, xudoni, dinni bilish demakdir Ilm olimniki pesh qilish 
vositasi bo‘lmasligi zarur. “Kimki olimlarga maqtanish uchun, - deyiladi 
hadislarda,- yoki nodonlar bilan tortishish, yoxud odamlarning dillarini o‘ziga 
moyil qilish uchun ilm olsa do‘zaxga boradi” (108-Hadis). 
Ilmli kishilarni e’zozlash, hurmat qilish har kim uchun ham farz, ham qarzdir. 
Shuning uchun ilmli kishilarga insonlar, butun mavjudot xayrixoh. Bir hadisda 
aytiladi: “Ilmga har bir narsa istig‘for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham” (93-
hadis). 
Ilm olish hunar o‘rganish olijanob va savobli. Ilm, hikmatlar, hunar kishini 
turli nopok ishlardan asraydi: “Hattoki bir soat ilm o‘rganish kechasi bilan ibodat 
qilib chiqqandan afzaldir” (536-hadis). 
Ilm kishilarga naf keltirishi lozim. Olimlar ilm o‘rganib boshqalar yo‘lini 
yorug‘ qilishlari, ularga rahnomo bo‘lishlari joiz. “Ilm ikki xildir, biri qalbda 
bo‘ladi – uni ilmi nofe’ (foydali) deyiladi, ikkinchisi tilda bo‘ladi – u odam 
bolasiga yuborgan Alloh taoloning xujjatidir” (95-hadis). Ilm foydali bo‘lishi 
uchun u odamlarga o‘rgatilishi lozim. Ilmli kishi sadoqatli bo‘lishi, kishilarga 
yaxshilikni o‘rgatishi kerak. Ilm bilimli kishi uchun fazilat bo‘lsa, bu holatni u 
boshqalarga singdirishi zarur. 
“Odamlarga yaxshilikni o‘rgatib, o‘zini esidan chiqargan olim, kishilarga 
yorug‘lik berib, o‘zini quydiradigan shamchiroqqa o‘xshaydi” (106-hadis) yoki 
“Ilmni o‘rganib uni hech kimga aytmayotgan odam boylikni to‘plab uni hech 
(narsaga) sarf qilmayotgan baxilga o‘xshaydi” (106-hadis). 
Ilmu xikmat o‘tkinchi emas, u abadiy. Shuning uchun mo‘min kishiga 
vafotidan keyin yetib turadigan savob narsa uning tarqatgan ilmdir. 
Hadislarda ilmli kishi mevali daraxtga o‘xshatiladi. Lekin ilmli kishining 
aytadigan fikrlari boshqalarga xush kelishi, tushunarli bo‘lishi darkor. Muhammad 
payg‘ambar o‘z hadislarida va’z aytganda kishilarni zeriktirmaslik, aytilayotgan 
fikrni tushunarli bo‘lishini ta’kidlagan: “Osonlashtiringiz, qiyinlashtirmangiz! 
Xushxabar aytingiz, nafratlantirmangiz (o‘zingizdan bezdirmangiz)!” (121-hadis).
Ilmni o‘rganish shaxsiy manfaat uchun bo‘lmasligi darkor. “Bir kishi Alloh 
ilmini (Islomni) teran o‘rganadir, teran tushunadir va undan manfaatlanadir va 
Alloh yuborgan hidoyatni o‘zi o‘rganib, o‘zgalarga ham o‘rgatadilar. Ikkinchi bir 
kishi ilm o‘rganib, odamlarga o‘rgatadilar. Ammo o‘zi amal qilmaydi. Uchinchi 
bir kishi mutakabbirlik qilib o‘zi ham o‘rganmaydir, o‘zgalarga ham o‘rgatmaydir. 
Bulardan birinchisi mo‘’min, ikkinchisi fosiq, uchinchisi kofirdir” (26-hadis). 
Ilm kishilarni odillik va insonparvarlikka undaydi. Ilmli kishilarni hadislarda 
unumdor tuproqqa o‘xshatiladiki, undan ungan o‘simliklar, giyohlar insonlarni 
oziqlantiradi. Suv yerlarga hayot bag‘ishlaganidek, ilm ham kishilarga ezgulik, 
yaxshilik keltiradi: “Ilm ko‘p yoqqan yomg‘irga o‘xshaydir. Ba’zi yer sof unumdor 
bo‘lib, yomg‘irni o‘ziga singdiradir-da, har xil o‘simliklar va ko‘katlarni 
o‘stiradilar va ba’zi yer qurg‘oq, qattiq bo‘lib, suvni emmasdan o‘zida to‘playdir. 
Undan Alloh taolo bandalarini foydalantirgaydir. Odamlar suvdan ichgaydir, 

---

247 
hayvonlarni va ekinlarni sug‘orgaydirlar. Ba’zi yer esa tekis bo‘lib, suvni o‘zida 
tutib qolmaydir, ko‘katni ham ko‘kartirmaydir”, - deyiladi hadislarda. 
Ilm, hikmat o‘rganmoq mo‘minning eng yuksak fazilatidir. Chunki ilm 
kishilarga tayanch, rahnamo, zebu-ziynat, mo‘min uchun ilm hayotining yo‘ldoshi 
va dushmanlarga qarshi kurashda quroldir. “
Ilm egallang
!- deb xitob qilgan 
payg‘ambarimiz. – Ilm sahroda do‘st, hayot yo‘llarida tayanch, yolg‘izlik 
damlarida – yo‘ldosh, baxtiyor daqiqalarda – rahbar, qayg‘uli onlarda – madadkor, 
odamlar orasida – zebu-ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda - quroldir”. Shuning 
uchun ilm olish yo‘lida har qanday riyozat bo‘lsa ham kishi undan qaytmasligi 
kerak. Ilm-hunar o‘rganish mashaqqatdir. Ammo inson o‘z irodasi, aql-zakovati 
bilan unga intilmog‘i lozim. “Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa ham borib 
o‘rganinglar”, deydi (126-hadis) Muhammad payg‘ambar. 
Ilm – bu ma’rifat, fazilat. Ilm jamiyat musaffoligining belgisidir. Ilm- ma’rifat 
bor joyda diyonat bor. Agar ilm susaysa – jaholat, nodonlik kuchayadi. Ilmsiz 
mamlakatda fitnalar kuchayadi, qotillik avj oladi. 
Ilm susaysa nopoklik, fohisha zo‘rayadi. Bu borada hadislarda: “Ilmning 
susaymog‘i – jaholatning kuchaymog‘i, zinoning avj olmog‘i, xotinlarning 
ko‘paymog‘i – erkaklarning ozaymog‘i”, - deyiladi (36-hadis). 
Ilm, xikmat jamiyatdagi ma’naviyat manbai. Shuning uchun ilm o‘rganib uni 
tarqatish avj olsa fitnalar, haraj (qotillikning) oldi olinadi. Hadislarda ulamolar ilm 
o‘rganib, ilm tarqatishga kirishsinlar, bilmaganlarga o‘rgatsinlar. Zero, ilm sir 
tutilsa, halokat boshlanadi, deb aytilgan. Shu bilan birga ilm faqat birovlar mulki 
emas, u butun mo‘minlarning ma’naviy mulkidir. Ilmni sir tutish, uni tarqatmaslik 
jamiyatni halokatga olib keladi. Hadislarning o‘zidek ilm, xikmat ham 
umumbashariyat mulki bo‘lmog‘i lozim. 
Hadislarning qimmatli, insoniy va axloqiyligi shundaki, ularda barcha 
masalalar holisona ifodalangan. Ularda ta’limning hozirgi ko‘p muammolari 
o‘ziga xos tarzda bayon etilgan. “