Pedagogika kafedrasi

Tayanch iboralar: 
Xalq og‘zaki ijodi, janr, vosita, aqliy yetuklik, 
qaxramonlaik dostonlari, Choymomo. 
 
Axloqiy tarbiya masalalariga xalq pedagogikasida keng o‘rin berilganligi
tufayli , xalq og‘zaki ijodi janrlarida axloq-odob xaqida qimmatli g‘oyalar
ilgari surilgan . Professor Zunnunovning ta’kidlashicha «har bir xalq , 
jumladan o‘zbek xalqi xam axloq qonun-qoidalarini yaratdi va u insoniylik
asosi hisoblanadi . Misol uchun , « Olim bulish oson , odam bo‘lish qiyin»
maqolini olaylik .Unda insonga bo‘lgan munosabat rqin ifodalangan . Xalq
tasavvurida olim bo‘lishga nisbatan odam bo‘lish mushkuldir . Shu sababli
xam qadimdan insoniylik yosh avlodni go‘zal axloqli qilib tarbiyalashda
asosiy mezok xisoblangan va t u tarbiyaning asosi sifatida hozir ham davom
ettirilmoqda . Milliy maktabda ta’lim-tarbiyani insoniylashtirish masalasi
muhim o‘rin tutadi .Shunday ekan , xalq pedagogikasi manbalaridan biri bulgan
o‘zbek folklorlarining yoshlarda , insoniylikni , axloqiy xususiyatlarni
shakllantirishdagi imkoniyatlaridan samarali foydalanmog‘imiz zarur . 
Xalq pedagogikasida bolaning mexnat tarbiyasiga , uni kasb-hunar egasi
bo‘lib yetishishiga jiddiy ahamiyat berilgan .Xalq og‘zaki janrlarida
mehnatning tarbiyaviy axamiyati katta ekanligi qayd etiladi . Mehnat bola
tarbiyasida asosiy vosita deb qaraladi . Masalan , xalq ko‘shiqlarida
mehnatsevarlik ulug‘lanadi , sifatli , ijodiy , ixlos Bilan va samarali kilingan
mehnatga yuksak baho beriladi . 
Misol tarikasida o‘zbek qizlarining mehnat tarbiyasida keng
foydalanilgan kashta qo‘shiqlarini keltirish mumkin . 
Bosma tikar botirib , 
Issiq suvga qotirib . 
Shuning uchun botir qiz , 
El ko‘rganda shoshirib . 

---

189 
Xalq pedagogikasiga ko‘ra yosh avlodda mehnatsevarlikni shakllantirish
insonning aqliy yetukligi , jismoniy salomatligi va kamoloti , axloqiy pokligi
va undagi nafosat xususiyatlarini vujudga kelishi Bilan bog‘liqdir . Xalq
bolaning aqliy jihatdan rivojlanishiga alohida e’tibor bergan . 
Xalq og‘zaki ijodi materiallarida eng ko‘p uchraydigan va bola
tarbiyasida muxim o‘rin tutgan odob va axloqiy tarbiya vositalaridan biri
mehmondorchilikdir . 
Avvalo shuni aytish kerakki , mehmondorchilik va mehmondo‘stlik
xalqimiz tarixida uzoq zamonlardan beri davom etib kelayotgan eng olijanob
insoniy odatlardan biri bo‘lib davom etib keladi va davom etib kelmoqda , 
bundan keyin ham shunday bo‘lib davom etilishiga shubha yo‘qdir . 
Xalq og‘zaki ijodida jismoniy tarbiya g‘oyalari ham keng o‘rin olgan . 
Xalq azaldan yoshlarning sog‘lom , epchil va bakuvvat bo‘lib o‘sishiga doimo
e’tibor berid kelgan . Xalqda jismoniy barkamollik , vatan ximoyasi va
marjdik tushunchalari Bilan chambarchas bog‘lanib kelgan . Navoiyning 
«Farxod va Shirin» dostonidagi Farhod obrazi orqali jismonan kamolotga
erishgan , mard va pahlavon inson shunday tasvirlanadi : 
Ajabdur uch yoshida ko‘zga atfol , 
Nechunkim o‘n yoshida o‘zga atfol , 
Qolib bu ishda El hayroni oning 
Sehru mehr sargardoni oning . 
Ya’ni , Farxod juda aqlli , zehnli bola bo‘lib o‘sadi , zo‘r havas Bilan
ilm egallaydi , ammo o‘kib ilm olish bilangina cheklanib qolmaydi . U
jismoniy va harbiy mashgulotlar Bilan ham shug‘ullanib chiniqa boshlaydi . 
10 yoshida unda 20-yashar yigitning kuch-quvvati bo‘ladi . U o‘zining
aql va jismoniy mahorati Bilan kishilarni xayratda qoldiradi .Farhod o‘z ilmi 
, kuch-quvvati va hunarini ommaning manfaati uchun sarflaydi . 
O‘zbek qahramonlik dostonlaridagi obrazlar xalq pedagogikasida
bolaning jismoniy va vatanparvarlik tarbiyasida qo‘llanib kelgan . Jumladan , 
Alpomish , Rustamxon obrazlarida jismoniy kamolotga erishgan , vatan
himoyasiga tayyor , uning uchun jang qilishga shay kishilar gavdalantirgan . 
Qahramonlik eposlaridagi ajoyib-g‘aroyiblik , qiziqarlik yoshlarni doimo o‘ziga
jalb etib kelgan va muhim tarbiya manbai bo‘lib xizmat qilgan . 
Xalq og‘zaki ijodi yozma adabiyotdan ancha ilgari paydo bo‘lgan va
yozma adabiyotning paydo bo‘lishiga zamin hozirlagan . Xalq og‘zaki ijodi
xalqning yengilmas irodasini , kelajakka bulgan ishonchni , adolat ,haqiqat , 
tinchlik va baxt haqidagi tasavvurini aks ettiradi . 
Xalq shoiri va jamoa tomonidan yaratilib , og‘izdan-og‘izga , avloddan-
avlodga o‘tib kelgan badiiy asarlar Xalq og‘zaki ijodi deyiladi yoki folklor
deb yuritiladi . Xalq og‘zaki ijodiga qo‘yidagi janrlar kiradi : qushiq , matal , 
topishmoq , afsona ,rivoyat , doston , askiya , tez aytish , masal , Alla , yor-yorlar , 
kelin salomlar va boshqalar . 
Lapar , lof , askiya kabi janrlar tortishuv , baxslashuv , aytishuv , hazil , 
mutoyiba , mubolag‘a asosida ijro etiladi . 

---

190 
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda ayniqsa Bahor faslida « Mavsumiy
marosim qo‘shiqlari» (yomg‘ir chaqirish qo‘shiqlari) , Sust Xotin qadim
Zardo‘shtiylik dinida muqaddas sanalgan Tishtiriya obrazidir . Sust Xotin
Zardo‘shtiylar yomg‘ir tangrisi (Osmon suvlari xudosi) hisoblangan . 
Choymomo (shamol to‘xtatish) qo‘shiqlari . 
Yo , haydar ( shamol chaqirish) qo‘shiqlari bayram kechalari , tadbirlarda
aytilgan va qo‘llanilgan . 
Bundan tashqari milliy urf-odatlarimiz , an’analarimiz , qadriyatlarimizni
ulug‘lovchi va davom ettirib kelinayotgan «Navro‘z» bayramlarida laparlar , 
askiyalar , yor-yorlar , kelin salomlardan Xalq og‘zaki ijodi namunalaridan
keng foydalanib kelinmoqda . Sinfdan tashqari o‘tkazilgan «Navro‘z» davraga
chorlaydi» mavzusidagi kechadan namuna keltiramiz . 
Xona bayramona bezatilgan . Navro‘z bayramiga atalgan suratlar , 
shuningdek , devoriy gazeta osilgan . navro‘z taomlari Bilan to‘ldirilgan
dasturxon . Bayram ertaligiga ustoz o‘kituvchilar , ota-onalar taklif etilgan
bo‘lib , ular oldiga anvoyi guldastalar terib quyilgan . Ishtirok etuvchi bolalar
milliy kiyimlarda yasanib olishgan . 
Nihoyat bayram ertaligi boshlanadi . Magnitafondan «bahor valsi»
musiqasi yangrab bir oz davom etgach , ohista pasayib , davraga boshlovchi
qiz Hulkar chiqib keladi . 
Boshlovchi : - Assalomu alaykum muhtaram ustozlar ! Assalomu alaykum 
, mehribon va qalbi daryo ota-onalar ! kuvnoq davramizga xush kelibsizlar ! 
- manna bepoyon o‘lkamizga zarg‘alodoqlardan gulchambarlar taqib , 
xushro‘y Navro‘zi olam kirib kelmoqda ! 
-Marhabo , ey Navro‘zi olam ! 
Gulchehra : 
- Keldi nasimi navbahor , o‘lkamni pardoz ayladi , 
Ko‘k maysalarni bog‘aro baxmal poyondoz ayladi . 
Ona zamin borliqni , barcha jonzotlarni muborakbod qimoqda .uning
farzandi bo‘lmish mo‘’tabar inson ham ko‘hna Ona yerni hamisha sevib
ardoqlaydi . 
Unga ta’zim qiladi : 
- Inson to nafas olarkan u kuy-qo‘shiqsiz , saroqi qushlarsiz , dala-
bog‘larsiz , qirmizi lolarsiz yashay olmaydi . 
Barno : 
- Ochildimi Boychechak , endi har yon gul demak , 
Chunki bahor elchisi shu mitti gul Boychechak . 
Hulkar : 
-Yangi yilingiz muborak bo‘lsin , hoy bobo 
Navro‘zingiz muborak bo‘lsin , hoy momo . 
Ayyomingiz muborak bo‘lsin , hoy Ona 
Boychechak chiqibdi bugun Navro‘z ekan . 
Barno: 
- Hoy bog‘bon bobo , niholga bersin baraka 
Hoy Dehqon bobo hosilga bersin baraka 

---

191 
Hoy Cho‘pon bobo , naslga bersin baraka 
Boychechak chiqibdi bugun Navro‘z ekan . 
Nigora : 
-Ariq bo‘yiga boring 
Yo ko‘pchilik yo yolg‘iz 
Xammangizga birday teng 
Atir purkar ko‘k yalpiz . 
Muborak : 
-Ariq bo‘yida yaapiz 
Atir sochgani sochgan 
Barg yozib yashnab gul qiz 
Kuchoq yozgani yozgan. 
Gulchexra : 
(Udda chalingan kuy fonida ) 
0 navro‘zi olamda to‘kin dasturxon 
Qadimiy taomlar oldimda bugun 
Ota-bobolar ruhin shod etib 
Chin avlod bo‘lmokni dilimga tugdim . 
Kuy balandlashadi . 
Hulkar – navro‘z o‘zbek xalqining azalik va uzoq tarixga ega bo‘lgan
Bahor bayrami bo‘lib bunda ajoyib xalq sayllari , dor o‘yinlari , polvonlar
bellashuvi , aytishuv , alyorlar kabi xalq san’atlari namoyish qilingan . 
_ Mahallarda ariq va hovuzlar tozalangan . sumalak va ko‘k somsa , ko‘k
chuchvara hamda xalim navro‘zning asosiy taomlari hisoblangan .Arazlashgan
kishilar bir-birlarini kechirib , yarashib olishgan . Kattalarga hurmat , 
kichiklarga mehr-shafqatli bo‘lish haqida suhbatlar bo‘lgan . 
Muborak: 
«Odobnoma»da aytilganidek ! 
Oftob yaxshimi , odob yaxshimi ? 
Oftob berur nur , odob-chi huzur ! 
Rahim : 
-Bolalikdan xushyor bo‘ling chalishmang 
Ming qilsa ham «Siz»ni «Sen»ga almashmang 
«Siz» bu xurmat , eldan rahmat oladi , 
«Sen» sonda yo‘q , aro yulda qoladi . 
(«Bahor keldi» ashulasi ko‘tarilib , bir banddan sung tinadi.) 
Abror : 
- Bugun kurtak o‘qir ertak 
Bahor keldi , bahor keldi . 
Sochi tol-tol silkinar tol 
Bahor keldi , bahor keldi . 
(Boshdan oyoq oppoq libosga burkangan holda Bahoroy chiqib keladi .) 
Nargiza : 
- Keldi bahor , keldi Navro‘z 
U bahorning elchisi 

---

192 
Bizni bahor boshlab keldi . 
Navro‘z bahor kuychisi . 
Xayrullo : 
- Munchalar dilkash ko‘klam chog‘lari 
Bezanar Yana o‘lkam bog‘lari 
Novdalar taqar guldan sirg‘alar 
Arg‘imcha solib uchar turnalar . 
(birdan momakaldiroq va chaqmoq chaqib , yomg‘ir va shamol ovozlari
eshitiladi ) 
Hulkar : - Ko‘p o‘tmay bo‘ron to‘xtab , bahor toshqinlari tindi . Osmon
Yana billurdek balqidi . Jonivorlar yayrab-yashnab , qizg‘aldoqlar zarmunchoq
taqdi . 
(Olis-olslardan yoqimli nay ovozi eshitildi ) 
( ikki bola o‘rtaga chiqib o‘z juralarini davraga chorlaydi ) 
Dilshod : - Bor , ho bor 
Baxrom : - Kel, ho kel ! 
Hamalam ho 
Yo‘l qayda 
Tez chopib kel! 
O‘ynagani kel ! 
Quvnagani kel ! 
Saylga kel! 
Kelaver h-o-o-o-y ( davraga bir guruh bolalar chiqib tugib tashlangan
bolbog‘ atrofida «Kim oladi shuginani-ya» qo‘shig‘ini aytib qarsak Bilan
davom ettiradilar ) 
Bolalar : - Kim oladi-ya shuginani-ya! 
Kim oladi –ya shuginani-ya! 
1-o‘kuvchi : Men olaman shuginani-ya 
Men olaman shuginani-ya 
( u davrani aylanib , bir uynab chiqqach , engashib ogzi Bilan belbog‘ni
olmokchi bo‘ladi , lekin ololmaydi ) 
Bolalar : - Ololmaydi-ya , shuginani-ya 
Epchil bo‘lsang ham o‘zingni ko‘rsat 
Chaqqon bo‘lsang ham , o‘zingni ko‘rsat 
Ololmaysan-o , shuginani-ya ! 
( 2-o‘kuvchi xam belbog‘ni olomaydi .nihoyat bir kichkina epchil bola
o‘ynab og‘zi Bilan belbog‘ni engashib oladi . Bolalar qiyqirishib g‘olibga
qarsak chaladilar ) 
O‘zbek xalqining azaliy navro‘z taomi sumalak qozonlarga solinib , uni
atrofida o‘tirib , qozonni kovlaydigan xar bir kishi yaxshi niyatlar , orzu-
istaklarni aytib , kelgusi sayllarga ham shunday sumalak qozonlarini kovlash
nasib etishini aytib , qizlar momolar ijrosida sumalak qo‘shig‘i yangraydi . 
Sumalagim kozonlarda qaynaydi , 
Uni ko‘rib qora ko‘zim quvnaydi . 

---

193 
Shundan so‘ng yor-yor sadolari ostida milliy kiyimda kiyingan kelin
davraga kirib keladi . U xalqimizning qadimiy urf-odatlariga asoslangan holda
davom etayotgan momolar tomonidan ijro etilgan holda «Kelin salom» lapari
ijro etilgan holda barchaga ta’zim qiladi . 
Yana davra davom etgan holda kuy va qo‘shiq raqslar davom ettirib , 
bayram dasturxoniga barchani taklif etib , navro‘z bayrami ertaligi
yakunlanadi . 
Xalq bolaning aqliy jihatdan rivojlanishiga alohida e’tibor bergan . 
O‘tmishda o‘zbek xalqi hayot tarzining ifodasi sifatida tematik jihatdan
g‘oyat boy va rang-barang bo‘lgan topishmoqlar yaratilgan bo‘lib , xalq
og‘zaki ijodining bu namunasi bolaning aqliy tarbiyasida keng qo‘llanilgan . 
Topishmoqlar xalqimiz ijtimoiy-maishiy turmushining , yashab turgan
hudud tabiatining , Jug‘rofiyasining va umuman bizni o‘rab turgan olamning
barcha sohalarini qamrab olgan . Topishmoqlarning nafaqat tarbiyaviy , balki
didaktik imkoniyatlari ham katta . Masalan , sanoq sonlar ishtirok etadigan
o‘zbek topishmoqlari matematik ta’limni milliylashtirishda foydalaniladi . 
Bunday topishmoqlar narsa va hodisalar sanoq sonlar yordamida
jumboqlanadi .Ya’ni ular orasidagi o‘xshashlik hisobga olinadi . Shunday ekan 
, jumbokni yechishda o‘quvchilar tahlil qilish , taqqoslash , umumlashtirish , 
narsa va hodisalarni o‘zaro bog‘lagan holda tekshirib so‘ngra xulosa
chiqarish kabi mantiqiy operatsiyalarni bajaradilar . Topishmoqlar vositasida
beriladigan matematik bilimlar hayot Bilan bog‘liq , Amaliy yo‘naltirilgan
bo‘ladi .Misol uchun Ushbu topishmoqni keltiramiz : 
Bir daraxtda o‘n ikki shoxa 
Har shoxada o‘ttiz yaproq 
Yaproqning bir yoni qora , bir yoni oq 
Javobi : 1 yil , 12 oy , 30 kecha 
Simga qundi o‘n qaldirg‘och 
Kelib qo‘ndi Yana beshta 
Sung uchtasi uchib ketdi 
Qaldirg‘ochlar qoldi nechta ? 
Javobi : 10+5-3=15-3=12 
Tayanch iboralar : 
Mavsumiy-marosim qushiqlari , topishmoq ,alla , rivoyat , ertak.