Pedagogika kafedrasi

 
12-Mavzu:
Xalq pedagogikasida axloqiy tarbiya masalalari 
 
 Reja 
1. O‘zbek xalqining madaniyati , axloqiy me’yorlari . 
2.
 
Xalq pedagogikasida axloqiy tarbiya. 
3. 
Abdulla Avloniyning ta’lim-tarbiyaga oid karashlari 
4. Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» asarida
insoniylik va axloqiy tarbiyaga oid karashlari 
 
Tayanch iboralar : 
Axloqiy va falsafiy yetuklik , xalq odobnomasi , 
ma’naviy ustivorlik , tarbiyaviy qarashlar. 
 
Xalq madaniyatining eng muxim belgilaridan xushmuomalalikka , 
xozirjavoblikka aloxida e’tibor berilgan . Shark xalqlari uz bolalariga soxtalik , 
yasamalikdan nari yurishni singdirib kelgan , samimiy munosabatni uluglagan . 
Xalq pedagogikasini chukur urganar ekansiz , mutafakkirlarning ta’lim-
tarbiyaga oid , odob-axloqka oid asarlarni kuzdan kechirar ekansiz , uzbek
xalqi bolalarni tarbiyalashda tarbiyaviy ishning eng ta’sirchan uslubi – uyin
shaklidan juda okilona foydalanganini kurasiz . Ugil bolalarni uddaburon , 
chakon , topkir kilib , kizlarni mexr-shafkatli , uy ishlariga kirishimli kilib
tarbiyalaydigan shunday an’anaviy uyin shakllari bulganki , ularni
etnografiyasini urganish yuli Bilan tiklash ,xozirgi ishlarimizda xam kullash
kerak . Yosh avlodni tarbiyalashda keksa avlodning xizmati , ayniksa

---

157 
benixoyadir . Bobo va buvilar oilada tarbiyani mukammal yulga kuyishda , 
chinakam xalqchil tarbiyani , oilaviy tarbiyani yaratishda jonkuyarlik kiladilar
Kesalar xakida gap ketganda , biz ularni xonadonimiz farishtasi , xayr-
barakasi deb ataymiz . Xalq donoligi , ming yillik tajribalar , milliy an’analar
kadriyatlarimiz ongida , faoliyatida , turmush tarzida jamlangandir . Ular yosh
avlodning ustozi , murabbiysi , xayot dorilfununidir . Donishmandlar kari
bilganni pari bilmas , deb bejiz aytishmagan . 
Uzbek xalq pedagogikasi an’analarida farzandlarni estetik idroki, xissiyoti
va 
tasavvurlarini 
rivojlantirish 
xamda 
mukammallashtirish 
, 
tarbiyalanuvchilarning badiiy-ijodiy kobiliyatlarini shakllantirish va kamol
toptirish , estetik did asoslarini shakllantirish va kamol toptirish : Estetik
tarbiyada tarbiyalanuvchilar uyin folklorining urni va axamiyati , 
tarbiyalanuvchilar folklor- etnografik dastalari – estetik tarbiya markazi ekanligi 
, vorislik , ustoz-shogirdlik an’analarining pedagogik , axloqiy-estetik axamiyati 
, yoshlarni shaxs sifatida shakllantirish xamda badiiy-estetik tarbiyalashda
xalq ommaviy tomosha , dorbozlik , askiya , baxshi-shoirchilik , dostonchilik , 
kizikchilik , kiroatxonlik , otunlik , buzaxurlik alyorlari kabi san’atlarining
tutgan urni va pedagogik-tarbiyaviy axamiyati , xalq an’anaviy sporti , 
farzandlar jismoniy bakuvvatligi va yetukligining garovi ekanligi , chakkonlik , 
epchillik va xar tomonlama garmonik rivojlanishning sinalgan vositasi
ekanligi tarbiyalanuvchilar uyin folklorining pedagogik tarbiyaviy axamiyati , 
xalq pedagogik tarbiyasida turizm va sayoxatning , savdo-sotik va tijoratning
urni , jismoniy-tarbiya va sport kunikmalarida xalq sport va tarbiyasida
axamiyat berish . 
Xalq an’anaviy pedagogikasida tabiat va inson uygunlashuvi
muammolari , tabiat va tarixni e’zozlash , saklash va kadrlashning axamiyati , 
xayvonlar dunyosi , kushlar olami xamda dov-daraxtlar , usimliklar va
giyoxlarga ; ruxsat , suv , borlik-atrofga insoniy munosabat - xalq
pedagogikasining ekologik tarbiyasi asoslarining asosi ekanligi , odatlar , 
udumlar , rusm-rusumlar , marosimlar , «Navruz» , «Mexrjon» , «Xayit-ro‘za»
boshkalarning tarbiyalanuvchining dunyoga kelishi , qulog‘iga azon aytish , ilk
kadami , beshikka solish , birinchi kiyim-bosh kiydirish , tuy-tomoshalar , odatlar 
, udumlar , marosimlar va an’analarning ta’lim-tarbiyaviy pedagogik yunalishi , 
axamiyati va shu kabilar . 
Pedagogik madaniyatni egallash uchun avvalo boy pedagogik tarixiy
merosimizni chukur bilishimiz zarur . Chunki utmish tajribalaridan sabok olib
, amaliy faoliyatga dadil kirib borish mumkin . 
Tarixiy merosimizdagi ulkan xazinadan baxramand bulish niyatida uzbek
xalq pedagogikasiga murojaat eta boshladik . Ana shunday ulkan
pedagoglarimizdan biri Abdulla Avloniy edi . 
Abdulla Avloniy ta’lim-tarbiyaga oid karashlari kengrok tasavvur etish
uning xayot faoliyatiga bir nazar tashlash urinli bular . Abdulla Avloniyning
otasi Mirovlan asli Kukonlik bulib , tukuvchilik Bilan shug‘ullangan . «Ota-
onam, - deydi Abdulla Avloniy tarjimai xolida , - savodli bulganlar . Ishdan
bushagach xar ikkovlari xam kitob ukirdilar.» 

---

158 
Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkentdagi Mergancha
maxallasida tugiladi . U 7 – yoshida O‘qchidagi eski maktabni , keyinrok
madrasani xam ukib bitiradi . Arab , fors , tatar , ozarbayjon va rus tillarini
puxta urganadi . 1907 yilda «Shuxrat» , 1908 yilda esa « Osiy» degan Yangi
ruznomalarni chikaradi . 
Uning 1912 yilda yozgan « Muallimi avval» kitobidan yoshlar savod
chikarishgan , 1915 yilda yozgan « Ikkinchi muallim» kitobidan esa she’r va
xikoyalar ukib , zurur saboklar olishgan . 
Abdulla Avloniy « Birinchi muallim»da shunday deb yozadi : « 
Muxtaram muallim afandilarimizdan rijo kilurmanki , bizning « Birinchi
muallim»imizdan xam olib tajriba kilib , ukitib kursalar. Chunki xar gulning
bir isi , xar mevaning bir ta’mi , mazasi bordir .Bu 
« buy»yu ta’m esa tajriba soxiblariga nashfuz ma’lum bulur» , « Birinchi
muallim» , «eng oson usul ila» tartib etilmish» . 
Abdulla Avloniy tanikli shoir sifatida 4000 misradan ortik she’r ijod
kilgan , kuplab ilmiy-pedagogik makolalar nashr ettirgan . U 1934 yil 24 
avgustda vafot etadi . 
Abdulla Avloniyning asosiy ta’lim-tarbiyaga oid karashlari 1913 yilda
yozgan «Turkiy guliston yoxud axloq» kitobida ifodalangan . Bu kitob
ikkinchi marta 1917 yilda eski uzbek yozuvida Toshkentda nashr kilingan va
boshlangich sinflarda axloqdan darslik vazifasini utab kelgan . Bu asarida u
islom dini xakida shunday deydi : « Islomiyat-odamgarchilik» demak . 
Bu asar xozirgi Kirill yozuvida 1-marta 1967 yilda «Ukituvchi»
nashriyotida kayta Chop etiladi . 
U 80 bet xajmda 10 ming nusxada nashr etilgan bulsa xam Uzbekiston
Pedagogika Fanlari ilmiy-tadkikot instituti kutubxonasida uning bir nusxasi
saklanmokda , xolos . 
Demokchimizki , bu asarga bulgan talab ancha katta . 
Mazkur asarga pedagoglarimizdan Muxitdin Maxsumov kirish suzi yozar
ekan , shunday degan : 
«Turkiy guliston yoxud axloq» , Kaykavusning «Kobusnoma» , Yusuf
Xos Xojibning « Kutadgu bilik» , Nosir Xusravning « Saodatnoma» , 
Sa’diyning « Guliston» va « Buston» , Jomiyning «Baxoriston» , Navoiyning « 
Maxbub-ul-kulub» , Axmad Donishning « O‘g‘illarga nasixat» kabi asarlari
tipidagi uziga xos bir asardir . XX asr boshlarida bunday asarni uzbek tilida
birinchi bulib Abdulla Avloniy yaratdi va ta’lim-tarbiya ishlarida uni tatbik
etdi» . 
Muallif ta’lim-tarbiya xakida goyat ibratli fikrlarni bildiradi . 
«Pedagogika – deydi Abdulla Avloniy ,- bola tarbiyasining Fani demakdir» . « 
Dars ila tarbiya ikkisi jon ila tan kabidir». « Dars oluvchi – biluvchi , tarbiya
oluvchi- amal kiluvchi demakdir» . 
Bu yerda pedagogika faniga kiska va lunda ta’rif berilgan , ta’lim Bilan
tarbiyani jon Bilan tanga uxshatib , ularni bir-biridan ajratib tushunish
mumkin emasligini erkin ifodalab bergan . 

---

159 
Axloqni Abdulla Avloniy «Yaxshi xulklar» va «yomon xulklar»
guruxiga bulib , kuyidagicha tushunchalarni sanab utadi va ularga izox beradi 
. 
U «Yaxshi xulklar»ga kuyidagilarni kiritadi : 
Fatonat ( utkir zexn, ziyrakli , tezfaxmlilik) , nazofat 
( tozalik , poklik ,ozodalik ), sa’y ( xarakat , tirishish,urinish) va gayrat , 
riyozat ( kiynalish , mashakkatlanish) , shijoat ( botirlik , dovyuraklik) ,kanoat , 
ilm, sabr , xalim ( yumshoklik , muloyimlik , yuvoshlik) , intizom , mikiyosi ,nafs, 
vijdon , vatanni sevmak , xakoniyat , nazari ibrat ( ibrat Kuzi) , iffat ( poklik , 
tozalik , nomus , adab) , idrok va zako ( zexnlik , tez tushuna olishlik) , ziyraklik 
, xifzi lison , xavf va rajo ( umid , tilak) , itoat , xakshunoslik , xayrixoxlik kabi
ijobiy fazilatlar. 
«Yomon xulklar»ga esa : g‘azab , shaxvat , jaxolat , razolat 
( pastkashlik , tubanlik) , safoxat ( aklsizlik , nodonlik , ablaxlik) , adovat ( 
dushmanlik , kek) , nifok , tama’ 
( ochkuzlik , qizganchiklik) zulm kabi salbiy xususiyatlar kiradi . 
Unda mana shu xulk tushunchalarining ma’nosi izoxlanadi , ta’riflanadi
va ma’lum bir baytlar Bilan yakunlanadi . Masalan : tarbiya Bilan inson
kismati xal bulajagini ta’riflab, shunday bayt keltiradi : 
Xudoning raxmati , fayzi xama insonga yaksardur, 
Va lekin tarbiyat birla yetushmak sharti akbardur. 
Tugib tashlov bila bulmas bola , bulgay balo sizga , 
Vujudi tarbiyat topsa , bulur ul raxnamo sizga . 
Temurchining bolasi tarbiyat topsa , bulur olim , 
Buzulsa xulki , lukmon ugli bulsa bulgusi zolim . 
Xozirgi rus tilidan uzbek tiliga tarjima kilingan pedagogika darslaridagi
«Axloqiy tarbiya» , « Estetik tarbiya» deb xar xil turlari tilga olinsa , Abdulla
Avloniy tarbiyaning tarkibiy kismlarini kuyidagicha kursatadi : 
1. Tarbiyaning zamoni 
2. Badan tarbiyasi . 
3. Fikr tarbiyasi . 
4. Axloq tarbiyasi . 
« Tarbiyaning zamoni»da uni kachon boshlash va kimlar shugullanishi
zarurligi kursatilgan . Abdulla Avloniy ta’kidlashicha , tarbiyani yoshlikdan
boshlash nixoyatda zarur . Xakikatdan xam, kichik yoshdagi bola xali misoli
plastilin , kayokka karab ishlov berilsa , shunday shakllanadi , suyagi kotadi . 
Tarbiya Bilan dastlab ota-ona , keyin fakat maktabgina emas , xatto butun
jamoatchilik , xukumat xam shugullanishi zarur , chunki bunda inson takdiri
xal etiladi . « Alxosil, - deydi Abdulla Avloniy , - tarbiya bizlar uchun yo
xayot , yo mamot , yo najot – yo xalokat , yo saodat – yo falokat masalasidir» . 
Abdulla Avloniy fikricha ota-ona , oila badan tarbiyani uz zimmasiga
olishi , fikriy , akliy tarbiya soxasida asosan muallimlar kabi javob berishi
lozim . Chunki jismoniy tarbiya shartlaridan biri badan , kiyim-kechak , uy-joy , 

---

160 
asbob-uskunalarni toza tutish zarur . Xar xil iflosliklarni yuktirmaslik
masalasida ota-ona extiyot bulishi kerak . Tozalik , poklik , kundalik extiyoj
koida , odatga aylansagina faxm , idrok , kishi ruxiyati , fikri rivojlanadi . 
Xalqi olam suygusidir tozalik , pokni , 
Poklik orttirgusidir faxm ila idrokni , 
Xar kishini kuksida poklik nishoni bulmasa , 
Tozalik maydonidan kuvgaylar ul bebokni . 
Abdulla Avloniy mexnat , gayrat , dangasalik ,yalkovlik , jasoratlilik , 
kurkoklik , kanoat , sabr , intizom kabi axloqiy tushunchalarga aloxida tuxtaladi 
. U yoshlarni kichiklikdan intizomga urgatish , ilm-ma’rifatli bulish zarurligini
uktiradi . Ilm-fan , uning fikricha , yoshlarni yomonlikdan kaytaruvchi , 
yaxshilikka yetaklovchi , yetuklikka eltuvchi , baxtiyor etuvchi kudratli kuchdir 
. 
« Ilm,- deydi Abdulla Avloniy ,- insonlarning madori , xayoti , raxbari
najotidir» . 
Ilm bir daryo ichi tulmush duru gavxar Bilan , 
Kiymatu kadrin kachon bilgay Ani joxil yilon . 
Vijdon tushunchasi kengrok talkin etiladi , u yaxshi xulk manbai , 
kishining fazilatini kursatuvchi kuzgu , vijdoni – kishining eng yaxshi mevasi
xosili . Xayo , iffat , ibrat , til – kishi uchun eng muxim ziynatlardir . U ona
tilining buyukligini eslatadi: 
Ey ona til , aziz kadrdonim , 
Iltifoti ruxim , raxmonim . 
Tugdim kundan aylading ulfat , 
Ulguncha ayilma ey jonim . 
«Menga ilmu adab san urgatding 
Chin adib muallim shonim . 
Millating ruxini kutarguchi sen , 
Eng mukaddas karami sultonim . 
Abdulla Avloniy guzallik-nafosat xakida fikr yuritib , ma’naviy ichki
guzallikning suzda ifodalanishini aloxida ta’kidlaydi . 
Guzallik yuzda ermay ey birodar , 
Suzi shirin kishi xar kimga yokar. 
Suzing oz bulsin-u , ma’noli bulsin , 
Eshitganlar kulogi durga tulsin . 
Abdulla Avloniy uzbek-milliy madaniyatiga , xalq ta’limini Yangi yulga
kuyishda iste’dodli pedagog sifatida jonbozlik kursatdi . U yoshlarga savod
urgatish , tarbiyalash yuzasidan goyat muxim masalalarni kutarib chikdi va
ularni yangicha xal etish yullarini kursatdi . 
Xullas , Abdulla Avloniy uz durdonalari Bilan uzbek xalq
pedagogikasining tarbiya nazariyasiga ulkan xissa kushdi . 
Abdulla Avloniy goyalarini kayta anglash , fikrlarini , uylarini Yana bir
mushoxada etish uchun uning asarlarini kayta nashr etib , kelajak avlodga
yetkazsak , alloma ruxini shod etgan va bu Bilan biz uzligimizni e’zozlagan
bulamiz . 

---

161 
Quyida Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» asaridan
parcha ukiysiz . 
Chor Rossiyasi ulkamizni bosib olgandan sung millatimiz ziyolilari
maxalliy xalqlarimizni ma’rifatli kilish maksadida milliy maktablar ochib , 
yoshlarga milliy- vatanparvarlik tarbiyasi berish yullari xakida bosh
kotirganlar . 
Ular shu yuldan borib juda kup darsliklar , kullanmalar yaratganlar . Ana
shulardan biri Abdulla Avloniydir . 
Abdulla Avloniy birinchi bulib 1913 yilda pedagogikaga oid «Turkiy
guliston yoxud axloq» kitobini yaratdi . Mazkur kitob 1917yilda ikkinchi
marta kayta nashr etilgan . 1967 yilda esa A.Maxsumoa tomonidan xozirgi
alfavitda tayyorlanib , « Ukituvchi» nashriyotida Chop ettirilgan . 
Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» boshlangich sinflarda
axloqdan darslik sifatida kup yillar foydalanib kelingan .