Pedagogika javoblar Korreksion pedagogika fani va uning dolzarb masalalari

Tahlil qila olish qobiliyati. Bolaning shakllanishida unga muhitning salbiy va ijobiy ta`sir ko`rsatuvchi harakatlarini aniqlab tashlil qila bilish;
Bashoratchilik qobiliyati: faoliyat olib borish usullarini belgilab olib uni
aniq maqsad tomon yo`naltirish duch kelishi mukin bo`lgan muammolarning oldindan ko`ra bilish va hisobga olib, vaqtni to`g`ri taqsimlash;
127. Ijtimoiy pedagogning loyishalashtira bilish va kirishuvchanlik qobiliyati
Loyishalashtira bilish-faoliyatni aniq bir loyiha asosida, tarbiyalanuvchining shart-sharoitlari va mavjud muhit talablarini hisobga olib, aniq bir tartibda olib borish, o`z faoliyatining har bir bosqichida ijobiy va salbiy natijalarini to`g`ri tahlil qila olish;
Kirishuvchanlik-ya`ni bolani eshitish va tinglay olish, bola bilan muloqot jarayonini osonlashtirish, bola muammosini to`g`ri tushunish uchun zarur axborot va ma`lumotlarni to`plash.
128. Ijtimoiy pedagog faoliyati sohalari
Ijtimoiy pedagog faoliyati sohalari. Ijtimoiy pedagog lavozimi bugungi kunda ikkita idorada-ta`lim muassalarida va yoshlar ishi bo`yicha
muassasalarda joriy etilgan. Yoshlar ishi bo`yicha idoralarda mazkur lavozim 8 xil muassasada ro`yxatga kiritilgan. Bular: bolalar klublari, bolalar ijodi markazlari,
yoshlar yotoqxonasi, o`smirlar dam olish maskanlari, yoshlar ta`lim markazlari,
kasbiy yo`naltirish markazlari, bandlik markazlari, bolalar va yoshlar mehnat
birjalaridir.Ta`lim sohasida esa pedagog 6 xil muassasada ro`yxatiga kiritilgan. Bular: maktabgacha tarbiya tashkilotlari, umumta`lim muassalari, umumta`lim
internatlari, boquvchisini yo`qotgan bolalar uchun umumta`lim idoralari,
maxsus ta`lim muassalari, boshlang`ich kasbiy ta`lim muassalaridir. Ijtimoiy
pedagog lavozimi mazkur ikki idorada joriy etilgan bo`lsada, aslida ularga bo`lgan talab yana ham kengroq. Bunday lavozim deyarli barcha ijtimoiy sohalarda joriy etilgan. Ular sog`liqni saqlash muassasalarida (ruhiy nosog`lom, giyohvand bolalar uchun), aholini ijtimoiy himoyalash muassasalarida (imkoniyati cheklangan o`smirlar reabilitatsiya markazlarida, voyaga yetmaganlar reabilitatsiya markazlarida), ichki ishlar organlari tarmog`idagi muassasalarda faoliyat ko`rsatishi mumkin.Ijtimoiy pedagogik ishlar faol g`oyaviy – axloqiy imkoniyatlarga ega, u shaxs 
xulqida paydo bo`lgan salbiy elementlarga qarshi kurashda muhim omilga
aylanadi. Ijtimoiy pedagog ijtimoiy fikrni shakllantirish yo`li bilan jamoada sog`lom ma`naviy – axloqiy muhit hosil qilishga ta`sir ko`rsatadi, ilg`or ijtimoiy qadriyatlarni mustahkamlaydi, shaxs qadr-qimmatini ta`minlaydi, qonunni hurmat qilishga o`rgatadi. Bu ayniqsa bugungi kunda jamiyat ma`naviy yangilanish jarayonini boshidan kechirayotgan bir davrda muhim ahamiyatga ega.
Tarbiyaviy faoliyatning muhim rezervlaridan yana biri ommaviy targ`ibot bilan bog`liq bo`lib, g`oyaviy tarbiyaviy ishlarning barcha shakllarida g`ayrat va tashabbus talab etildi. Bunda davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan ommaviy tashkiliy tadbirlar o`tkazish, kechalar, bayramlar, rasm – rusmlar, urf – odatlar, jumladan «Navro`z», «Xotira va qadrlash kuni» va boshqa tadbirlar muhim ahamiyatga ega. Ommaviy ishlarda ijtimoiy-tarbiyaviy muvaffaqiyatlarga ommaning ijtimoiy – madaniy faoliyat yo`nalishini chuqur anglagan holdagina erishish mumkin. Bu, birinchi navbatda pedagogik tamoyillar asosida ma`rifiy muassasa ishlarini tashkil etishda va metodikasida o`z ifodasini topadi. Tadbirlarni faqat g`oyaviy yo`nalishini emas, ayni chog`da ijtimoiy – pedagogik, ijtimoiy psixologik mohiyatini anglash, tashkiliy ishlarda uning mexanizmlarga tayanish zarur.
129. Ijtimoiy pedagog ijtimoiy fikrni shakllantirishi
Milliy ongni uygotish va shakllantirish o`zini anglashdan boshlanadi. Milliy g`urur bu o`z yurtining tarixini bilish, xalkning madaniy merosini himoya qilish, millliy qadriyatlarni tiklash, o`zligini anglash va namoyon etish kabilarni bildiradi. 1910 – 1920 yillarda xalqning eng faol vakillari-jadidlar ma`rifatparvarlik vositasida xalqning qaddini ko`tarish va jahon hamjamiyatining munosib ishtirokchilari qilish g`oyasini olg`a surdilar. Buni o`rganish shunisi bilan muhimki, ularning yetuk avlodni tarbiyalash, mustaqillikni muhofaza qilishda ma`naviy meros vazifasini o`taydi. O`zbek ziyolilari Vatan ozodligi uchun qahramona kurashni XX asr boshlarida boshladilar, mustaqillikka erishishda ularning roli shundaki, avvalo barcha millatlarni tinchlikda, totuvlikda yashashga chorladilar. Ma`naviy – ma`rifatchilik ishlarini yangi bosqichga ko`tarish uchun barcha ta`lim muassasalarida targ`ibot va tashviqot ishlarni amalga oshirish zarur. Afsuski, bugungi kunda hamma o`quvchi davlat ramzlari ularning ma`nosini biladi, deb bo`lmaydi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganidek, «Milliy ramzlarimiz bizning milliy g`ururimizni ko`tarishga xizmat qiladi. Ularning har biri ulkan darslik, tarbiyaning kuchli vositasidir». Mana shuning uchun ham joylarda davlat ramzlari asosida ko`rik tanlovlar, munozaralar o`tkazish maqsadga muvofiq. Har bir odam davlat ramzlarini butunlay yoki qisman bilmay turib, o`ylab ko`rsin, shu davlatning munosib fuqarosiman, shu xalqning o`gliman yoki qiziman deya oladimi? Milliy ongni shakllantirishda davlat ramzlarining buyuk ahamiyati borligini tushuna oladi. Biz ulug` Amir Temur vasiyatini bajarishimiz kerak: «Sizning vazifangiz ulug` obro` -hurmatimizni, millatning baxti va farovonligini himoya qilish, ularning dardiga malham bo`lishdan iboratdir». Bizning eng katta yutug`imiz o`z boyligimizga o`zimiz ega bo`lganimizdadir. Binobarin, ularda minnatdorchilik, g`urur va ishonch tuyg`ularini tarbiyalashimiz kerak. Ma`naviy, axloqiy mukammallik, vijdonlilik, or – nomuslik, yaqinlarga g`amxo`r bo`ling va boshqa insoniy tuyg`ular o`z-o`zidan paydo bo`lib qolmaydi, ularning asosida tarbiya yotadi. Tarbiya jarayoni uni tiklash, rivojlantirish va hayotda joriy qilish, ta`lim, milliy, ma`naviy-axloqiy qadriyat va normalar bilan bevosita bog`liq. Ular xalq pedagogikasi, urf-odatlari, bayramlari, o`yinlari va boshqalarda o`z ifodasini topadi». Ma`naviyat va ma`rifat» markazi, «Ma`rifatparvarlar», «Oltin meros», «Tarixchilar», «Faylasuflar» va boshqa jamoat tashkilotlari, jamg`armalari yuqorida qo`yilgan vazifalarni hal etishga katta imkoniyatlariga egadir.
130. Xorijda ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiy fan sifatida rivojlanish tarixi
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixi tadrijiy tavsifga ega. Ana shu nuqtai nazardan ijtimoiy pedagogika fani rivojining uch bosqichi aloqida ajratib ko‘rsatish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining birinchi bosqichi qadimgi davrlardan XVII asrgacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davrda faktlar to‘planishi, tarbiya tajribasining ortib borishi, pedagogik va ijtimoiy nazariyalarning shakllanishi ro‘y bergan bulib, ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida asta-sekin tan olinishi bilan tavsiflanadi. CHunki bu davrda tarbiyaning turli nazariyalari yuzaga kelgan. Birinchi bosqichning bu kabi davriy chegaralanishi, avvalambor, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosining mavjud bo‘lganligi bilan izo^tanadi. Biroq ibtidoiy jamoada ijtimoiy-pedagogik goyalarga tavsif berganda faqatgina tarbiyaga oid tajribalar to‘g‘risida ran borishi mumkin. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida insonni hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo bulgan. Dastlab tarbiya umumiy taqlidiy ma’no kasb etgan bo‘lsa, keyinchalik esa uziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shug‘ullanuvchi kishilar — tarbiyachilar paydo bulgan. BaKj o‘tgani sari tarbiya jarayoni ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko‘ra farqlana boshlagan, uning axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlangan. Ta’kidlash joizki, arxeologik qazilmalar asosida olingan ma’lumotlar ibtidoiy jamoada kasal va yaradorlarga yordam ko‘rsatilganligini to‘la tasdik^laydi (qazilma skeletlardagi shikaet izlari bolalikdagi kasallik oqibatida yoki o‘limidan ancha oldin olingan jarohatlar bilan bog‘liq bulgan). Bu kabi qarashlar etnografik ma’lumotlarda ham ham o‘z tasdig‘ini topgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarda meqnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bulgan. Keksalar yoshlarni muntazam ravishda turli kasb-hunarlarga o‘rgatishgan. Bularning hammasi ibtidoiy jamoada ijtimoiypedagogik tajribani n g ilk ko‘rinishlari mavjud bo‘lganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davr ijtimoiy-pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga zamin yaratgan bo‘lsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo bo‘lishi ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. SHarqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar bir nechta mualliflar tomonidan shakllantirilgan va, odatda, muqaddas kitoblar shaklida butun xalq mulkiga aylangan (Xitoyda — SHukit, Hindistonda — Vedalar, Misrda — Tot xudosi kitoblari, O‘rta Osiyoda — Avesto va boshqalar). Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni yaratgan allomalarning nomlari ma’lum bo‘la boshlaydi. SHubhasiz, ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo‘shganlar. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469 — 399 y.) iO‘z-o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini ta’kidlagan. Demokrit (mil. avv. 460 — 370 y.) o‘z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Bundan tashqari, uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak. Aflotun (mil. avv. 423 — 347 y.) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o‘zaro munosabati g‘oyasini ilgari surgan. Uning fikriga ko‘ra, tarbiya davlatning eng muhim vazifasi bo‘lgan. Arastu (mil. avv. 384 — 322 y.) antik dunyoda tarbiyaning to‘liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farg‘uti o‘laroq, Arastu inson tarbiyasida asosiy e’tiborni davlatga to‘liq bo‘ysunishga emas, balki insonning uz manfaatlariga, uning rivojlanishiga qaratadi. SHaxsning jamoa bilan uyg‘un rivojlanishi to‘g‘risidagi g‘oya ham unga tegishlidir. Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42 — 118 y.) qadimgi yunonning notikdik san’ati nazariyotchisi, pedagog. “Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asar unga tegishli bo‘lib, unda tarbiyaning muhim g‘oyalari, ta’lim metodikasi bayon etilgan . Kvintilianning asosiy g‘oyalari uz “men”ini sakdab qolish, maktabining yaratilishi bilan bog‘liq. SHuni ta’kidlash joizki, ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika va ijgimoiypedagogika bir-biri bilan uzviy bog‘liqholda rivojlangan. Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga yo‘naltirilgan. Diniy rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda, oyatlarda axloqiy o‘gitlar, insonlararo munosabatlar, qavm-qarindoshlarga, bolalarga g‘amxo‘rlik haqida ko‘p gapirilgan. Bu asosda ko‘pgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada Evropada cherkov uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar rahnamosi” bo‘lgan. Unga nafaqat ruxrty yordam so‘rab, balki tibbiy, moddiy yordam so‘rab, adolatsizlikdan himoya so‘rab murojaat qilishgan. Bu borada butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy an’fnalari mavjud.
131. Xorijda ijtimoiy pedagogika taraqqiyotining asosiy bosqichlari
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga buyurtmalar kengayadi. Unga asta-sekin yoshlarni tarbiyalash, shuningdek ijtimoiy xulq-atvor normalarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash kirgan. Industiryalashtirish qishloq axolisining shaharga ommaviy migrasiyasini keltirib chiqardi. Buyurtmaning kengayishini keltirib chiqargan holat Yevropa va Amerika mintaqalarining ijtimoiy madaniy jarayonlari bilan ham bog’liq. Qishloq axolisining shaharga ko’chib o’tishlari g’ayriaxloqiy xulq-atvor, jinoyatchilik, daydilikning ko’payishiga olib keldi. Ayniqsa, AQShda holat nihoyatda og’ir edi. Bu davlatga boshqa kam rivojlangan davlatlardan axoli ko’chib kelishi bilan bog’liq. Ayni vaziyatda cherkov rolining susayishi kuzatildi. U shu paytgacha axloqiy normalarning ana’naviy tashuvchisi bo’lib kelgan. Biroq u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqyeliklarini anglay olmadi va ko’pgina odamlar hayotida o’zining avvalgi mavqyeini yo’qotdi. Shu bilan birga Yevropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan g’oya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Bu esa masalani yechish vositalarini topishni taq azo etardi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil vosita bo’ldi. Bu paytda esa nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan faqatgina XX asrda keng qo’llanilgan ijtimoiy pedagogika atamasi fanga kiritildi. Aynan shu vaqtdan ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanishining uchinchi bosqichiboshlanadi. XX asr inson sivilizasiya tarixiga ilmiy-texnikaviy inqiloblar asri sifatida nom qoldirdi. Fan ishlab chiqarish obyektidan iqtisodiy va madaniy sohaning yetakchi omiliga aylandi. Ilmiy inqiloblar ijtimoiy pedagogikaning keyingi rivojiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Bu avvalambor falsafa orqali amalga oshdi. Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar-psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tarix, sosiologiya va boshqalar bilan yaqinlashuvi ro’y berdi. Eng asosiysi-XX asrda insonning muammolari, uning tarbiyasi va ta’limi uchun ijtimoiy sharoitlarni yaratish zamonning eng global muammosiga aylanadi. Aynan shu davrda pedalogiya-bolani har tomonlama o’rganish haqidagi fan rivojlana boshlaydi. Uning asoschilari E.Meyman, S.Xoll, Torndayk hisoblanishadi. Bu borada Rudolf Shteynerning pedagogikasi ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy pedagogikani yangi g’oyalar va tarbiya usullari bilan boyitgan pedagogika arboblaridan Georg Kirshenshteyner (1854-1932 y)-Germaniya, Jon Dyui (1859-1952 y)-AQSh, Vilgelm Layni (1862-1926 y)-Germaniya ko’rsatsa bo’ladi. G.Kirshenshteynerning pedagogik nazariyasi maktablarni bolalarning sust qabul qilinishidan faol harakatdagi ehtiyojlarini amalga oshirishga, ijodga ko’raisloh qilish g’oyasiga asoslanadi. Kirshenshteyner ijtimoiy pedagogik tizimining asosiy tamoyillari-bolalarni jamiyatda har tomonlama tayyorlash uchun mehnat maktablarini yaratish, hamkorlik malakalarini rivojlantirish, davlat manfaatiga xizmat qiluvchi bolalarning fuqorolik tarbiyasidir.
132. XX asr ijtimoiy pedagogika vakillarining qarashlari
Ma’rifatparvarlik va demokratik g’oyalari XIX asrning oxiri- XX asr boshlarida o’z cho’qqisiga ko’tarildi. O’rta asr islom g’oyalari: so’fiylik, zohidlik, dogmatizm, sxolastikaga qarshi chiqib o’zbek demokratlari eski sharoitlarga umuman mos kelmaydigan ta’lim usullari va tamoyillarini ilgari surdilar: har tomonlama (aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat) dunyoviy, o’g’il bolalar va qizlar uchun bir xil, insoniylik, demokratiya, vatanparvarlik ruhidagi tarbiyani ilgari surdilar va asoslab berdilar. O’zbekistondagi demokratik pedagogik g’oyaning taraqqiyparvar yo’nalishining yirik vakillaridan biri Abdulla Avloniydir (1878-1934) Sharq tillari va adabiyotini yoshligida chuqur o’rganib, u mumtoz o’zbek she’riyati ta’sirida she’rlar yozgan. Uzoq vaqt mobaynida Toshkent maktablarining birida bolalarga ta’lim bergan. Avloniyning o’zbek pedagogikasiga qo’shgan hissasi shuki, u ilk marta tarbiya oldida ijtimoiy vazifalarini qo’ya olgan. Bu shoir va pedagogning katta jasorati o’z asarlarida shaxsning rivojlanishida tarbiyaning hal qiluvchi rolining e’tirof etilishi bo’ldi. Uning fikricha, tarbiya ijtimoiy maqsadlarini ko’zlashi kerak. Avloniy “yangi kishi” tushunchasini shaxsiy emas, balki ijtimoiy manfaatlardan kelib chiquvchi jamoat arbobi sifatida ta’riflaydi. Tarbiyaning muvaffaqiyati Avloniy fikricha oila, ota-onalar va pedagoglarning shaxsiy namunaviy roli bilan belgilanadi. Eng muhim ijtimoiy xususiyat deb u mustaqillik, tashabbuskorlik, amaliy tajribani bilgan.
O’zbek ma’rifatparvarlarning yorqin vakili bo’lgan Avloniy “to’g’ri” g’oyalarni kengaytirib va “noto’g’ri” g’oyalarni bartaraf qilibgina yovuzlikni yo’qotish mumkinligiga ishongan. Shuning uchun tarbiya mavzusi ma’rifat gazetasi bo’lmish “Shuhrat” gazetasida keng yoritilgan.
Mustamlaka Turkiston sharoitlarida matbuot cheklangan o’quvchilarga ega bo’lgan, chunki aksariyat aholi savodsiz bo’lishgan. Bu holatda dramaturgiya ma’rifiy g’oyalarni tatbiq qilishning eng samarali usuli bo’lgan. Teatr Avloniy uchun odamlarni tarbiyalash, birlashtirish vositasi bo’lgan. 1913 yilda Toshkentda Avloniy “Turon” nomli teatr truppasini tashkil qildi. Truppaning maqsad-vazifalari Toshkentdagi “Turon” dramatik san’at jamiyatining nizomida aniqlangan: “sahnaga nisbatan muhabbat va jiddiy munosabat tug’dirish, xalq uchun spektakllar tashkil qilish”. Bu maqsadga erishish uchun jamiyat kechalar, konsertlar, spektakllar va boshqa ommaviy chiqishlarni tashkil etishga o’z nomiga klub va musiqa kurslari, kutubxona va qiroatxona tashkil qilishga, boshlang’ich maktablar ochishga, ta’limni o’rta va oliy o’quv yurtlarida davom ettirish uchun stipendiyalar ta’sis etish huquqiga ega bo’lgan. Shuningdek, u mavjud hayriya va ta’lim muassasalariga moddiy yordam ko’rsatishi mumkin¹. Avloniyning ma’rifiy g’oyalari nafaqat ijodda ilgari surgan. U tomonidan 1908 yilda kambag’allar uchun maktab ochilgan va u yerda ona tilini o’qitishning yangi usullari qo’llanilgan. Pedagogik faoliyat bilan sermahsul shug’ullanishni kanda qilmay u darslik va qo’llanmalar yoza boshlagan. O’z vaqtida uning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq” darsligi mashhur edi.
133. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining birinchi bosqichi
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining birinchi bosqichi qadimgi davrlardan XVII asrgacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davrda faktlar to‘planishi, tarbiya tajribasining ortib borishi, pedagogik va ijtimoiy nazariyalarning shakllanishi ro‘y bergan bulib, ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida asta-sekin tan olinishi bilan tavsiflanadi. CHunki bu davrda tarbiyaning turli nazariyalari yuzaga kelgan. Birinchi bosqichning bu kabi davriy chegaralanishi, avvalambor, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosining mavjud bo‘lganligi bilan izo^tanadi. Biroq ibtidoiy jamoada ijtimoiy-pedagogik goyalarga tavsif berganda faqatgina tarbiyaga oid tajribalar to‘g‘risida ran borishi mumkin. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida insonni hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo bulgan. Dastlab tarbiya umumiy taqlidiy ma’no kasb etgan bo‘lsa, keyinchalik esa uziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shug‘ullanuvchi kishilar — tarbiyachilar paydo bulgan. BaKj o‘tgani sari tarbiya jarayoni ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko‘ra farqlana boshlagan, uning axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlangan. Ta’kidlash joizki, arxeologik qazilmalar asosida olingan ma’lumotlar ibtidoiy jamoada kasal va yaradorlarga yordam ko‘rsatilganligini to‘la tasdik^laydi (qazilma skeletlardagi shikaet izlari bolalikdagi kasallik oqibatida yoki o‘limidan ancha oldin olingan jarohatlar bilan bog‘liq bulgan). Bu kabi qarashlar etnografik ma’lumotlarda ham ham o‘z tasdig‘ini topgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarda meqnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bulgan. Keksalar yoshlarni muntazam ravishda turli kasb-hunarlarga o‘rgatishgan. Bularning hammasi ibtidoiy jamoada ijtimoiypedagogik tajribani n g ilk ko‘rinishlari mavjud bo‘lganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davr ijtimoiy-pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga zamin yaratgan bo‘lsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo bo‘lishi ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan
134. SHarqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar
. SHarqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar bir nechta mualliflar tomonidan shakllantirilgan va, odatda, muqaddas kitoblar shaklida butun xalq mulkiga aylangan (Xitoyda — SHukit, Hindistonda — Vedalar, Misrda — Tot xudosi kitoblari, O‘rta Osiyoda — Avesto va boshqalar). Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni yaratgan allomalarning nomlari ma’lum bo‘la boshlaydi. SHubhasiz, ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo‘shganlar. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469 — 399 y.) iO‘z-o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini ta’kidlagan. Demokrit (mil. avv. 460 — 370 y.) o‘z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Bundan tashqari, uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak. Aflotun (mil. avv. 423 — 347 y.) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o‘zaro munosabati g‘oyasini ilgari surgan. Uning fikriga ko‘ra, tarbiya davlatning eng muhim vazifasi bo‘lgan. Arastu (mil. avv. 384 — 322 y.) antik dunyoda tarbiyaning to‘liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farg‘uti o‘laroq, Arastu inson tarbiyasida asosiy e’tiborni davlatga to‘liq bo‘ysunishga emas, balki insonning uz manfaatlariga, uning rivojlanishiga qaratadi. SHaxsning jamoa bilan uyg‘un rivojlanishi to‘g‘risidagi g‘oya ham unga tegishlidir. Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42 — 118 y.) qadimgi yunonning notikdik san’ati nazariyotchisi, pedagog. “Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asar unga tegishli bo‘lib, unda tarbiyaning muhim g‘oyalari, ta’lim metodikasi bayon etilgan
135. Miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi yarmida Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni yaratgan allomalar
Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni yaratgan allomalarning nomlari ma’lum bo‘la boshlaydi. SHubhasiz, ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo‘shganlar. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469 — 399 y.) iO‘z-o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini ta’kidlagan. Demokrit (mil. avv. 460 — 370 y.) o‘z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Bundan tashqari, uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak. Aflotun (mil. avv. 423 — 347 y.) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o‘zaro munosabati g‘oyasini ilgari surgan. Uning fikriga ko‘ra, tarbiya davlatning eng muhim vazifasi bo‘lgan. Arastu (mil. avv. 384 — 322 y.) antik dunyoda tarbiyaning to‘liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farg‘uti o‘laroq, Arastu inson tarbiyasida asosiy e’tiborni davlatga to‘liq bo‘ysunishga emas, balki insonning uz manfaatlariga, uning rivojlanishiga qaratadi. SHaxsning jamoa bilan uyg‘un rivojlanishi to‘g‘risidagi g‘oya ham unga tegishlidir. Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42 — 118 y.) qadimgi yunonning notikdik san’ati nazariyotchisi, pedagog. “Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asar unga tegishli bo‘lib, unda tarbiyaning muhim g‘oyalari, ta’lim metodikasi bayon etilgan . Kvintilianning asosiy g‘oyalari uz “men”ini sakdab qolish, maktabining yaratilishi bilan bog‘liq. SHuni ta’kidlash joizki, ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika va ijgimoiypedagogika bir-biri bilan uzviy bog‘liqholda rivojlangan. Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga yo‘naltirilgan.
136. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining ikkinchii bosqichi
. Ijgimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri — XVII — XIX asrlar — ijtimoiy-pedagogika eng ilg‘or g‘oyalar va ilmiy konsepsiyalar bilan boyitilgan davr bo‘ldi desak, xato bo‘lmaydi. XVIII — XIX asrlar (burjua-demokratik inqiloblar davri) olimlarining (pedagog, faylasuf, sotsiolog, psixologlar) davlat va jamoat instituglari bilan hamkorlikda ijtimoiypedagogik muammolarni hal qilish g‘oyalarining paydo bulishi davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson XIX aerda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘lgan. 1) ijgimoiy pedagogikaning nazariy asoslari ishlab chiqilgan. Bu uning fan sifatida paydo bo‘lishiga olib kelgan; 2) ta’lim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat vujudga kelgan. Bu erda ijtimoiy pedagogik ta’lim, tarbiya maqsadi va xarakteri, ta’siri haqida ran bormoqda; 3) ijtimoiy pedagogika faoliyat doirasining kengayishi ro‘y bergan. “Nochor” va tanlab olingan bolalar bilan bir qatorda, katta yoshdagilar bilan ham ijtimoiy-pedagogik faoliyat boshlangan. Eng asosiysi, ijtimoiy pedagogika faoliyat davlat siyosati darajasiga kutarilgan. XIX asrning 60 — 70 yillarida Germaniya, Angliya, AQSHda ijtimoiy qonunchilik tizimlari yaratilgan. SHuni aytib o‘tish joizki, ijtimoiy pedagogika fani rivojlanishining barcha yo‘nalishlarini uning eng asosiy vazifasi — bolalarni ijtimoiy jihatdan himoya qilish g‘oyasi birlashtiradi. Biroq XVIII — XIX asrlarda u avvallari e’tiborsiz bo‘lgan g‘oyalar bilan to‘ldiriladi. Aniqrog‘i, ijtimoiy pedagogika nazariyasi va amaliyotida birinchi o‘ringa umuminsoniy qadriyatlar chiqadi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga e’tibor kuchayadi. Unda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash muammolari hal qilina boshlandi. Bu ishlarning davom i Evropa va Amerika qit’alarida ro‘y berayotgan o‘zaro ijtimoiy-madaniy jarayonlarda o‘z aksini topishi kerak bo‘ldi. Industriyalashtirish qishloqaxolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Qishloq aholisining yangi turmush tarzi ga moslashishda qiyinchiliklarga uchrashi oqibatida axloqsizlik, jinoyatchilik, daydilik ko‘paydi. Kam rivojlangan Evropa davlatlaridan aholi ko‘chib kelishining ortishi sababli AQSHda ahvol nihoyatda og‘ir edi. Ayni vaziyatda cherkovning rolini susayishi kuzatildi. CHerkov shu paytgacha axloqiy me’yorlarning ana’naviy tashuvchisi bo‘lib kelgan, biroq endi u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqeliklarini anglay olmadi va ko‘pgina odamlar hayotida o‘zining avvalgi mavqeini yo‘qotdi. SHu bilan birga, Evropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan goya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Ushbu masalani \al qilish vositalarini topish zarurati paydo bo‘ldi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil turtki bo‘ldi. SHunday qilib, nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan fanga kiritilgan «ijtimoiy pedagogika» atamasi XX asr oxiriga kelib rasmiy ravishda keng qullanila boshlagan.
137. Ijtimoiy pedagogikani yangi g‘oyalar va tarbiya usullari bilan boyitgan pedagog olimlar
Ijtimoiy pedagogikani yangi g‘oyalar va tarbiya usullari bilan boyitgan pedagog olimlardan Georg Kirshenshteyner (1854 — 1932, Germaniya), Jon Dyui (1859 — 1952, AQSH), Vilgelm Naylarning (1862 — 1926, Germaniya) nomlarini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. G. Kirsheniggeynerning pedagogik nazariyasi maktablarda bolalarning sust qabul qilishidan faol harakatdagi ehtiyojlarini ijodiy amalga oshirishga, ijodga ko‘ra isloh qilish g‘oyasiga asoslanadi. Kirshenshteyner ijtimoiypedagogik qarashlarining asosini bolalarni jamiyatda har tomonlama tayyorlash uchun mehnat maktablarini yaratish, hamkorlik malakalarini rivojlantirish, davlat manfaatiga xizmat qiluvchi bolalarning fuqarolik tarbiyasini amalga oshirish kerakligi tashkil etadi. Jon Dyui pragmatik pedagogika asoschisi hisoblanadi. Amaliy natija hamda biznesda muvaffaqiyatga erishish mazkur pedagogikaning oliy qadriyatlari hisoblanadi. Jon D’yui xizmatlari shundaki, u maktab bilan hayotning aloqasi, ta’limning individuallashuvi kabi ijtimoiy psixologik g‘oyalarga murojaat qilganidadir. Hozirgacha turli davlat olimlari o‘rtasida ijtimoiy pedagogikaning boshqa pedagogik fanlar orasidagi o‘rni borasida “Bu mustaqil fan bo‘la oladimi yoki faqatgina yosh guruhlarini o‘rganish bilan cheklanadigan pedagogikaning bir sohasi bo‘lib qolaveradimi?”, degan masalada bahs-munozaralar davom etmokda. Bu bahslar, yangi fan tushunchasining shakllanmaganligi ijtimoiy pedagogika mohiyatini inkor etuvchi ba’zi pedagoglar nazariyalarida paydo bo‘lgan. Masalan G Noll va G Boymer (1920 — 1930 y.) ijtimoiy pedagogikani bolalarga yordam berish va voyaga etmagan huquqbuzarlarning profilaktikasi, deb tushunishgan. Ijtimoiy pedagogikaning mohiyatini nemis olimi Paul Natorp (XX asrning 20-yillari) umuman boshqacha ta’riflagan. U ijtimoiy pedagogika xalqning madaniy va ahloqiy darajasini ko‘tarish maqsadida jamiyatning barcha tarbiyaviy kuchlarini yaqinlashtirish muammosini tadqiq etadi, deb hisoblagan. Bunaqd tushunish yangi davrning buyurtmasiga ko‘proq mos kelgan va ijtimoiy pedagogika insonni hayoti davomida tarbiyalash haqidagi bilim sohasi ekanligini tasdik^lagan.
138. Ijtimoiy pedagogikaning mohiyati
Ijtimoiy pedagogikaning mohiyatini nemis olimi Paul Natorp (XX asrning 20-yillari) umuman boshqacha ta’riflagan. U ijtimoiy pedagogika xalqning madaniy va ahloqiy darajasini ko‘tarish maqsadida jamiyatning barcha tarbiyaviy kuchlarini yaqinlashtirish muammosini tadqiq etadi, deb hisoblagan. Bunaqd tushunish yangi davrning buyurtmasiga ko‘proq mos kelgan va ijtimoiy pedagogika insonni hayoti davomida tarbiyalash haqidagi bilim sohasi ekanligini tasdik^lagan. XX asrning 60-yillarida ijtimoiy pedagogika huquqbuzarlik sodir etgan bolalarga yordam berish, bolalar uylarida tarbiyaviy ishlarni olib borish, ijtimoiy pedagogik faoliyat olib boruvchi mutaxassislarni tayyorlashni o‘z ichiga qamrab oladi. Xususan, XX asrning 70-yillaridan boshlab Germaniyada oliy ma’lumotli ijtimoiy pedagoglar tayyorlana boshlangan. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib ijtimoiy pedagogik muammolarning global darajaga etganiga BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1959 yilning 20 noyabrida va 1989 yilning 20 noyabrida qabul qilingan «Bola huqukugari Deklaratsiyasi» guvoqlik beradi. Unda alohida e’tibor etimlarning ijtimoiy himoyasiga, ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalar bolalariga ijtimoiy yordam ko‘rsatilishiga va boshqa bir qator muammolarni \al qilishga qaratilgan. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning an’ana va tamoyillarini tiklanishi murakkab sharoitlarda amalga oshmokda. Davlat ta’lim standartlarini va darsliklarni yaratish, mutaxassislar tayyorlash, o‘quv rejalari va dasturlari i tuzish mavjud tajriba va chet el mutaxassislari bilan yaqin hamkorlik asosida amalga oshirilishi kerak. CHunki Germaniya, Angliya, AQSH kabi davlatlarda boy ijtimoiy pedagogik tajriba mavjud.
139. XX asrda ijtimoiy pedagogika fani va faoliyati
Ijtimoiy pedagogika fani bundam 200 ming yil oldin x,am mavjud bo‘lgan. Faqat unda bu fan pedagogikaning tarkibida bo‘lgan. Pedagogik sotsiologiya fanniing ilk ko‘rtaklari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829 yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan bo‘lib emas. xozirda ped.sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya sotsiologiya fanining tarmogi sifatida. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o‘sib chikadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan xolda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning manbayi hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm fan yutuqlariga asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Amaliy faoliyat - bu ijtimoiy pedagogikaning aniq bir bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir.Ijtimoiy–pedagogik ish O‘zbekistonda davlat va jamoat tashqilotlari faoliyatida alohida o‘rinni egallaydi. «Milliy g‘oya–bizning g‘oya», «Istikbolimiz–istiqlolimiz», «Tafakkurimizni o‘zgartirgan o‘n yil» mavzularidagi tadbirlar bunga misol bo‘la oladi. Jamoat tashqilotlari, madaniyat, maorif, san’at muassasalari faoliyatiga tegishli bo‘lgan ma’naviy –ma’rifiy shakldagi ishlar ham shular jumlasiga kiradi. Ularning faoliyati targ‘ibot va tashqilot ishlarining ko‘lamini kengaytiradi,o‘sayotgan avlod tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochadi. Ma’naviy muassasalar yana bir muhim vazifa bajaradi. Gap odamlarning jamoa bo‘lib ma’naviy hayot kechirishni tashqil etish ustida bormokda. Bu vazifa inson va jamiyatning bilish extiyojini kondirish, ularning faoliyatida uchraydigan hodisalarni, mehnatini, turmushini, bo‘sh vaqtini chukur mushoxada qilish bilan uzviy bog‘liqdir.

140. XX asrning 60-yillarida ijtimoiy pedagogika

. XX asrning 60-yillarida ijtimoiy pedagogika huquqbuzarlik sodir etgan bolalarga yordam berish, bolalar uylarida tarbiyaviy ishlarni olib borish, ijtimoiy pedagogik faoliyat olib boruvchi mutaxassislarni tayyorlashni o‘z ichiga qamrab oladi. Xususan, XX asrning 70-yillaridan boshlab Germaniyada oliy ma’lumotli ijtimoiy pedagoglar tayyorlana boshlangan. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib ijtimoiy pedagogik muammolarning global darajaga etganiga BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1959 yilning 20 noyabrida va 1989 yilning 20 noyabrida qabul qilingan «Bola huqukugari Deklaratsiyasi» guvoqlik beradi
141. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga e’tibor kuchayadi. Unda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash muammolari hal qilina boshlandi. Bu ishlarning davom i Evropa va Amerika qit’alarida ro‘y berayotgan o‘zaro ijtimoiy-madaniy jarayonlarda o‘z aksini topishi kerak bo‘ldi. Industriyalashtirish qishloqaxolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Qishloq aholisining yangi turmush tarzi ga moslashishda qiyinchiliklarga uchrashi oqibatida axloqsizlik, jinoyatchilik, daydilik ko‘paydi. Kam rivojlangan Evropa davlatlaridan aholi ko‘chib kelishining ortishi sababli AQSHda ahvol nihoyatda og‘ir edi. Ayni vaziyatda cherkovning rolini susayishi kuzatildi. CHerkov shu paytgacha axloqiy me’yorlarning ana’naviy tashuvchisi bo‘lib kelgan, biroq endi u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqeliklarini anglay olmadi va ko‘pgina odamlar hayotida o‘zining avvalgi mavqeini yo‘qotdi. SHu bilan birga, Evropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan goya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Ushbu masalani \al qilish vositalarini topish zarurati paydo bo‘ldi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil turtki bo‘ldi.
142. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga e’tibor kuchayadi. Unda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash muammolari hal qilina boshlandi. Bu ishlarning davom i Evropa va Amerika qit’alarida ro‘y berayotgan o‘zaro ijtimoiy-madaniy jarayonlarda o‘z aksini topishi kerak bo‘ldi. Industriyalashtirish qishloqaxolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Qishloq aholisining yangi turmush tarzi ga moslashishda qiyinchiliklarga uchrashi oqibatida axloqsizlik, jinoyatchilik, daydilik ko‘paydi. Kam rivojlangan Evropa davlatlaridan aholi ko‘chib kelishining ortishi sababli AQSHda ahvol nihoyatda og‘ir edi. Ayni vaziyatda cherkovning rolini susayishi kuzatildi. CHerkov shu paytgacha axloqiy me’yorlarning ana’naviy tashuvchisi bo‘lib kelgan, biroq endi u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqeliklarini anglay olmadi va ko‘pgina odamlar hayotida o‘zining avvalgi mavqeini yo‘qotdi. SHu bilan birga, Evropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan goya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Ushbu masalani \al qilish vositalarini topish zarurati paydo bo‘ldi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil turtki bo‘ldi.
143. XIX aerda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari
. XIX asr shunisi bilan xarakterliki, bu davr mobaynida, bir tomondan, ijtimoiy pedagogikaning pedagogika fanidan ajralish jarayoni sodir bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, uning psixologiya, sotsiologiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlar bilan yaqinlashuvi ro‘y bergan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga e’tibor kuchayadi. Unda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash muammolari hal qilina boshlandi. Bu ishlarning davom i Evropa va Amerika qit’alarida ro‘y berayotgan o‘zaro ijtimoiy-madaniy jarayonlarda o‘z aksini topishi kerak bo‘ldi. Industriyalashtirish qishloqaxolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Qishloq aholisining yangi turmush tarzi ga moslashishda qiyinchiliklarga uchrashi oqibatida axloqsizlik, jinoyatchilik, daydilik ko‘paydi.
144. XVII - XIX asrlar ijtimoiy-pedagogik g’oyalar
Ijgimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri — XVII — XIX asrlar — ijtimoiy-pedagogika eng ilg‘or g‘oyalar va ilmiy konsepsiyalar bilan boyitilgan davr bo‘ldi desak, xato bo‘lmaydi. XVIII — XIX asrlar (burjua-demokratik inqiloblar davri) olimlarining (pedagog, faylasuf, sotsiolog, psixologlar) davlat va jamoat instituglari bilan hamkorlikda ijtimoiypedagogik muammolarni hal qilish g‘oyalarining paydo bulishi davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson XIX aerda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘lgan. 1) ijgimoiy pedagogikaning nazariy asoslari ishlab chiqilgan. Bu uning fan sifatidaklinik- paydo bo‘lishiga olib kelgan; 2) ta’lim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat vujudga kelgan. Bu erda ijtimoiy pedagogik ta’lim, tarbiya maqsadi va xarakteri, ta’siri haqida ran bormoqda; 3) ijtimoiy pedagogika faoliyat doirasining kengayishi ro‘y bergan. “Nochor” va tanlab olingan bolalar bilan bir qatorda, katta yoshdagilar bilan ham ijtimoiy-pedagogik faoliyat boshlangan. Eng asosiysi, ijtimoiy pedagogika faoliyat davlat siyosati darajasiga kutarilgan. XIX asrning 60 — 70 yillarida Germaniya, Angliya, AQSHda ijtimoiy qonunchilik tizimlari yaratilgan. SHuni aytib o‘tish joizki, ijtimoiy pedagogika fani rivojlanishining barcha yo‘nalishlarini uning eng asosiy vazifasi — bolalarni ijtimoiy jihatdan himoya qilish g‘oyasi birlashtiradi. Biroq XVIII — XIX asrlarda u avvallari e’tiborsiz bo‘lgan g‘oyalar bilan to‘ldiriladi. Aniqrog‘i, ijtimoiy pedagogika nazariyasi va amaliyotida birinchi o‘ringa umuminsoniy qadriyatlar chiqadi.
145. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida
Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida insonni hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo bulgan. Dastlab tarbiya umumiy taqlidiy ma’no kasb etgan bo‘lsa, keyinchalik esa uziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shug‘ullanuvchi kishilar — tarbiyachilar paydo bulgan. BaKj o‘tgani sari tarbiya jarayoni ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko‘ra farqlana boshlagan, uning axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlangan. Ta’kidlash joizki, arxeologik qazilmalar asosida olingan ma’lumotlar ibtidoiy jamoada kasal va yaradorlarga yordam ko‘rsatilganligini to‘la tasdik^laydi (qazilma skeletlardagi shikaet izlari bolalikdagi kasallik oqibatida yoki o‘limidan ancha oldin olingan jarohatlar bilan bog‘liq bulgan). Bu kabi qarashlar etnografik ma’lumotlarda ham ham o‘z tasdig‘ini topgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarda meqnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bulgan. Keksalar yoshlarni muntazam ravishda turli kasb-hunarlarga o‘rgatishgan. Bularning hammasi ibtidoiy jamoada ijtimoiypedagogik tajribani n g ilk ko‘rinishlari mavjud bo‘lganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davr ijtimoiy-pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga zamin yaratgan bo‘lsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo bo‘lishi ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan.
146. Avestoda ijtimoiy-pedagogik g’oyalar
. SHarqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar bir nechta mualliflar tomonidan shakllantirilgan va, odatda, muqaddas kitoblar shaklida butun xalq mulkiga aylangan (Xitoyda — SHukit, Hindistonda — Vedalar, Misrda — Tot xudosi kitoblari, O‘rta Osiyoda — Avesto va boshqalar). Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni yaratgan allomalarning nomlari ma’lum bo‘la boshlaydi. SHubhasiz, ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo‘shganlar. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469 — 399 y.) iO‘z-o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini ta’kidlagan. Demokrit (mil. avv. 460 — 370 y.) o‘z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Bundan tashqari, uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak. Aflotun (mil. avv. 423 — 347 y.) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o‘zaro munosabati g‘oyasini ilgari surgan. Uning fikriga ko‘ra, tarbiya davlatning eng muhim vazifasi bo‘lgan. Arastu (mil. avv. 384 — 322 y.) antik dunyoda tarbiyaning to‘liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farg‘uti o‘laroq, Arastu inson tarbiyasida asosiy e’tiborni davlatga to‘liq bo‘ysunishga emas, balki insonning uz manfaatlariga, uning rivojlanishiga qaratadi. SHaxsning jamoa bilan uyg‘un rivojlanishi to‘g‘risidagi g‘oya ham unga tegishlidir. Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42 — 118 y.) qadimgi yunonning notikdik san’ati nazariyotchisi, pedagog. “Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asar unga tegishli bo‘lib, unda tarbiyaning muhim g‘oyalari, ta’lim metodikasi bayon etilgan
147. Kvintilianning asosiy g‘oyalari
Kvintilianning asosiy g‘oyalari uz “men”ini sakdab qolish, maktabining yaratilishi bilan bog‘liq. SHuni ta’kidlash joizki, ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika va ijgimoiypedagogika bir-biri bilan uzviy bog‘liqholda rivojlangan. Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga yo‘naltirilgan. Diniy rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda, oyatlarda axloqiy o‘gitlar, insonlararo munosabatlar, qavm-qarindoshlarga, bolalarga g‘amxo‘rlik haqida ko‘p gapirilgan. Bu asosda ko‘pgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada Evropada cherkov uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar rahnamosi” bo‘lgan. Unga nafaqat ruxrty yordam so‘rab, balki tibbiy, moddiy yordam so‘rab, adolatsizlikdan himoya so‘rab murojaat qilishgan. Bu borada butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy an’fnalari mavjud. Masalan, Evropada antik davrlardan buyon ota-onasiz qolgan bolalarni ibodatxonalar eshigi oldiga qo‘yib ketishgan. Manbalarga ko‘ra, ota-onasiz qolgan bolalar uchun ilk tarbiya uylari IV aerda Kesariya shahrida episkop Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo‘lgan. 787 yilda bunday muassasa Milandagi soborda ham paydo bo‘lgan. Uzoq vaqg u Evropada yagona tashkilot bo‘lib qolavergan va faqat XIV aerga kelib tarbiya uylari soni o‘ttiztagacha ko‘paygan. Qizig‘i shundaki, bu uylarda faqatgina bolalarga g‘amxo‘rlik qilmasdan, profilaktika ishlari ham olib borilgan: onalarga yordam berilgan, bolalarni boshqa oilalar tarbiyasigaberishgan, ularningtarbiyasini nazorat qilishgan. Keyinchalik ham bolalar uylari ruhoniylar tomonidan boshqarilgan. Parijda 1640 yil ruhoniy Vinsento Depolen tomonidan asos solingan tarbiya uyi juda mashhur bo‘lgan. U tarbiya uyini qirol Lyudovik XIV tomonidan moliyalashtirishga erishgan. huquk^ari tengligi bilan bog‘lana boshlangan. Aynan shu davrda ijtimoiy pedagogikadagi asosiy yo‘nalishlarning aniq faoliyatda amalga oshishi sodir buladi.
148. Bolalarni ijtimoiy jihatdan himoya qilish
. SHuni aytib o‘tish joizki, ijtimoiy pedagogika fani rivojlanishining barcha yo‘nalishlarini uning eng asosiy vazifasi — bolalarni ijtimoiy jihatdan himoya qilish g‘oyasi birlashtiradi. Biroq XVIII — XIX asrlarda u avvallari e’tiborsiz bo‘lgan g‘oyalar bilan to‘ldiriladi. Aniqrog‘i, ijtimoiy pedagogika nazariyasi va amaliyotida birinchi o‘ringa umuminsoniy qadriyatlar chiqadi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga e’tibor kuchayadi. Unda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash muammolari hal qilina boshlandi. Bu ishlarning davom i Evropa va Amerika qit’alarida ro‘y berayotgan o‘zaro ijtimoiy-madaniy jarayonlarda o‘z aksini topishi kerak bo‘ldi. Industriyalashtirish qishloqaxolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Qishloq aholisining yangi turmush tarzi ga moslashishda qiyinchiliklarga uchrashi oqibatida axloqsizlik, jinoyatchilik, daydilik ko‘paydi. Kam rivojlangan Evropa davlatlaridan aholi ko‘chib kelishining ortishi sababli AQSHda ahvol nihoyatda og‘ir edi. Ayni vaziyatda cherkovning rolini susayishi kuzatildi. CHerkov shu paytgacha axloqiy me’yorlarning ana’naviy tashuvchisi bo‘lib kelgan, biroq endi u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqeliklarini anglay olmadi va ko‘pgina odamlar hayotida o‘zining avvalgi mavqeini yo‘qotdi. SHu bilan birga, Evropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan goya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Ushbu masalani \al qilish vositalarini topish zarurati paydo bo‘ldi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil turtki bo‘ldi. SHunday qilib, nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan fanga kiritilgan «ijtimoiy pedagogika» atamasi XX asr oxiriga kelib rasmiy ravishda keng qullanila boshlagan. Aynan shu vaqtdan boshlab ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining uchinchi bosqichi boshlanadi. XX asr inson sivilizatsiyasi tarixida ilmiy-texnikaviy inqiloblar asri sifatida nom qoldirdi.
149. Psixik rivojlanishi sustlashganlik klinik-psixologik jihatdan konstitutsion turi