Pedagogika insituti fizika-matematika fakulteti fizika va astronomiya o

Gorizontga burchak ostida otilgan jism harakati.
Ba`zan gorizont bilan biror   burchak hosil qilib yo’nalgan   boshlang`ich tezlik olgan jismning harakati bilan ish kurishga tug`ri keladi. Bunday jism gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jism deyiladi.
Havoning qarshilik kuchini e`tiborga olmasak jismga faqat og`irlik kuchi ta`sir qiladi. Jism otilgan nuqtani sanoq boshi deb hisoblab X o’qni gorizontal, Y o’qni vertikal y0’naltiramiz. (1-rasm)
Vaqtni jism otilgan paytdan boshlab hisoblaymiz. U holda jismning tezlanishi pastga vertikal yo’nalgan bo`lib –g ga teng. Tezlanish vektorning x o’qdagi proyeksiyasi nolga teng.Y o’qdagi proyeksiyasi manfiy bo`lib , g=-9,8 m/s²
Harakat boshlangan paytdan t vaqt o’tgach , jismning koordinatalari quyidagicha bo’ladi:

(1)

, (2)
bunda   (3)

(4)

(3) va (4) ifodalar boshlang’ich tezlik vektorining koordinata o’qlariga proeksiyalaridir. Jism otilgan nuqta va uning tushish nuqtasi bir gorizontalda yotgan bo’lsa, jismning vertikal hamda gorizontal yo’nalishlar bo’yicha harakat vaqti t bir xil bo’ladi. Harakatlanish vaqti   eng yuqoriga ko’tarilish vaqti t₁ ning ikkilanganiga teng:

• 
  (5)
  

Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning traektoriyasi paraboladan iborat ekanini ko’rsatish qiyin emas. Buning uchun (1) va (2) formulalardan t vaqtni yo’qotish kifoya. Amalda havoning qarshiligi tufayli jismning uchish uzoqligi qisqaradi. Jism parabola bo’yicha emas , balki ballistik egri chiziq bo`ylab harakat qiladi. (2-rasm).Jismning ko`tarilish vaqti tushish vaqtiga teng. Trayektoriyaning eng yuqori nuqtasida tezlikning vertikal tashkil etuvchisi o ga teng. Shuning uchun .

, bundan   (6)

-jismning uchish vaqti. Jismi ning ko`tarilish balandligini quyidagi tenglamadan topish mumkin.
 (7)
Jismga gorizontal yo’nalaishli kuch ta`sir qilmaydi. Shuning uchun tezlikning gorizontal tashkil etuvchisi o`zgarmaydi.
Shu sababli bu yo’nalishda jismning uchish uzoqligi: (8)
(9)
(9) ifodaga ko`ra uchish uzoqligi   burchakka bog`liq. Agar bo`lsa, uchish uzoqligi eng katta bo`lishiga ishonch hosil qilish mumkin.
(10)
bundan

 (11)

To‘g‘ri chiziqli harakatda an=0 bo‘lib, a=at bo‘ladi. Harakatni oz bo‘lsada egrilanishi an ni yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi va bu normalь tezlanishni yunalishi traektoriyani botik tomoniga qaragan bo‘ladi.

Agar 0 boshlang’ich tezlik bilan gorizontga  burchak ostida otilgan jism berilgan bo‘lsa (1 - rasm), uning boshlang’ich tezligining o’qlardagi proeksiyalari quyidagicha bo‘ladi:              sin co
Jism gorizontga burchak ostida otilsa, vaqt o’tishi bilan tezlikning OX o’qdagi proeksiyasi o’zgarmaydi va OX o’q bo’yicha teng vaqtlar ichida teng masofalarga siljiydi. Tezlikning OU o’qdagi proeksiyasi esa har sekundda 9,81 m/s ga o’zgarib boradi. CHunki og’irlik kuchi vertikal o’q bo’yicha Er markaziga yo’nalgan bo’lib, OX o’qida esa jismning tezligini o’zgartiradigan hech qanday kuch yo’q. Demak ixtiyoriy paytdagi tezlikning o’qlardagi proeksiyalari (ya‘ni tezlik tenglamalari) quyidagicha:             gt gt const y y x x         sin cos
Yer sirtidan biror y0 balandlikdan gorizontga  burchak ostida tepaga va pastga qiyalatib otilgan jismlar(2-rasm) uchun harakat tenglamalar quyidagicha bo‘ladi: Endi Yer sirtidan gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning harakatini qarab chiqamiz. Yer sirtidan jismni gorizontga nisbatan qandaydir burchak ostida biror boshlang’ich tezlik bilan otganda, jism tezlik vektorining OX o’qdagi proeksiyasi miqdor va yo’nalish jihatidan o’zgarmas qolib, OU o’qdagi proeksiyasi esa har sekundda 9.81 m/s.ga o’zgarib boradi. Gorizontga burchak ostida otilgan jism traektoriyasi paraboladan iborat. Yer sirtidan otilganda ko’tarilish jarayoni tushish jarayoniga aynan o’xshash, ya‘ni qanday tezlik bilan otilsa, shu tezlik bilan tushadi, qanday burchak ostida otilsa, shu burchak ostida tushadi, qancha vaqtda ko’tarilsa, shuncha vaqtda tushadi va hokoza.. Yer sirtidan gorizontga  burchak ostida 0 boshlang’ich tezlik bilan otilgan jism(3- rasm) ning uchish vaqti tuch, ko’tarilish vaqti tk, uchish uzoqligi luch, ko’tarilish balandligi hmax lar quyidagicha ifodalanadi:

Jismning harakat tenglamasidan foydalanamiz. 2 sin 2 sin 2 0 2 0 0 gt t gt y  y  t      Jism Yerga tushganda y  0 bo’ladi. g t t gt t     2 sin ; 0 , 2 0 sin 0 1 2 2  0     . Bu Yerda: t 1  0 otilish momentiga to’g’ri kelsa, g t 20 sin 2  tushish momentiga to’g’ri keladi. SHuning uchun jismning uchish vaqti g t t УЧ 20 sin  2  bo’ladi. Ko’tarilish vaqti esa g t t УЧ К  sin 2 0   bo’ladi. Ko’tarilish vaqti g gt h y t t К MAX К К 2 sin ... 2 ( ) sin 2 2 0 2 0         bo’ladi. Uchish uzoqligi esa g l x t t УЧ УЧ УЧ     sin 2 ( ) cos ... 2 0   0   bo’ladi. Agar Yer sirtidan gorizontga burchak ostida otilgan jismning uchish vaqti tUCH ma‘lum bo’lsa, maksimal ko’tarilish balandligi hMAKS quyidagicha: 8 2 max UCH g t h   Isboti: 8 ... 2 ( sin ) ; 2 ; sin 2 sin 22000 УЧ MAXSUS

Xulosa. Fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash bo’yicha olib
borilgan tadqiqot ishlaridan quyidagi natijalar va xulosalar kelib chiqadi:
1. Fizika fani yuqori sinflarga o’tgan sari hodisalar, qonuniyatlar
murakkablashib, dars materialining hajmi esa ortib boradi. Shu va shu kabi boshqa parametrlar dars sifati, o’quvchilarning o’zlashtirish ko’rsatkichiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Bu maqsadda fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash samarali ekanligi aniqlandi.
2. Fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashdan maqsad o’qquvchini dars jarayonining markaziga olib chiqish, o’quvchilarni ’quv ateriallarini shunchaki yodlab olishlaridan, ixtiyoriy takrorlashlaridan uzoqlashtirib, mustaqil va ijodiy faoliyatini rivojlantirish, darsning faol ishtirokchisiga aylantirishdir.
3. Yangi pedagogik texnologiyalarni fizika ta’limida to’laqonli tarzdagi exnologik jarayon sifatida tadbiq etish, ta’lim-tarbiya jarayonini exnologiyalashtirish — ta’lim muassasasining kuchli moddiy-texnik bazasini, ko’p vaqt va mehnat talab etadigan murakkab jarayondir. izika ta’limida yangi edagogik texnologiyalarni qo’llash uchun o’qituvchi yuksak pedagogik ahoratga ega bo’lib, dars mavzusi, o’quvchilar soni, ularning qiziqishi, obiliyatlarini har tomonlama hisobga olishi kerakligi ma’lum bo’ldi.
4. Hozirgi kunda yangi metodlar ishlab chiqildi va bu metodlarni fizika ta’limida qo’llaganda quyidagi:
-o’quvchilar o’rtasida sog’lom raqobat muhitining yuzaga kelishi;
-o’zaro hamkorlik;
- bir-birini tinglash;
- o’z xatosini tushunish;
- fanga bo’lgan qiziqishning ortishi;
- ijodiy izlanish; va boshqa shu kabi ijobiy natijalar kuzatildi.
Yuqoridagi yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llab o’tkazilgan 11- sinf fizika fanidan “Faradey qonuni. Induksiya EyuK. Zamonaviy induksion generator mavzusidagi dars jarayonlari o’quvchilar tomonidan ham ma’qullandi. Oddiy, an’anaviy usulda tashkil qilingan dars jarayonidan farqli ravishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazilgan dars jarayoni o’zining sezilarli samarasini ko’rsatdi.
Yangi pedagogik texnalogiyalarni qo`llab dars o`tilganda sinfda, o`zlashtirmaydigan o`quvchi qolmaydi. Deyarli barcha o`quvchilar dars jarayoniga jalb etilib, ularning darsga qiziqishlari ortadi.

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, umumta’lim maktablarida ni, ta’lim jarayonlariga yangi pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, tahsil olayotgan yosh avlodning nazariy bilimlarinigina oshiribgina qolmasdan, ularni tezroq amaliy va kasbiy jarayonlarga kirishga undaydi. Bu esa mamlakatimiz zamonaviy ta’limining yutuqlaridan biridir.