Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

VII  BOB.  INNOVATSION  PEDAGOGIKA
7 - 1 1 6
97

---

Innovatsiyalar  dolzarb  m uhim   aham iyatga  ega  b o ‘lib,  bir  tizim da 
shakllangan  yangicha  yondashuvlardir.  U lar  tash abb uslar  va  yangiliklar 
asosida  tu g ‘ilib,  ta ’lim  m azm unini  rivojlantirish  uchun  istiqbolli  b o ‘ladi, 
shuningdek,  um um an  ta ’lim  tizim i  rivojiga  ijobiy  ta ’sir  k o ‘rsatadi. 
Innovatsiya  -   m a ’lum  bir  faoliyat  m aydonidagi  yoki  ishlab  chiqarishdagi 
texnologiya,  shakl  va  m etodlar,  m uam m oni  yechish  uchun  yangicha 
yondashuv  yoki  yangi  texnologik  jarayon ni  q o ‘llash  m uvaffaqiyatga 
erishishga olib  kelishi  m a ’lum  b o ‘lgan  oxirgi natijadir.
B ugun  ta ’lim  tizim idagi  innovatsiyalarni  quyidagicha  tasniflash 
m a ’qullanm oqda:
•  Faoliyat y o ‘nalishiga qarab (pedagogik jaray on dag i,  boshqaruvdagi).
•  K iritilgan  o ‘zgarishlarning  tavsifiga  k o ‘ra  (radikal,  m odifikatsiya- 
langan,  kom binatsiyalangan).
•  0 ‘zgarishlar k o ‘lam iga k o ‘ra (lokal,  m odulli,  tizim li).
• Kelib chiqish m anbayiga k o ‘ra (shu jam o a uchun ichki yoki tashqaridan 
olingan).
Innovatsiyaning m aqsadi -  sarflangan m ablag‘ yoki kuchdan eng yuqori 
natija  olishdan  iborat.  B oshqa  turli-tum an  o ‘z-o ‘zidan  paydo  b o ‘ladigan 
yangiliklardan  farqli  o ‘laroq,  innovatsiya  boshqariluvchi  va  nazorat 
qilinuvchi  o ‘zgarishlar m exanizm ini  tashkil  etadi.
Ta’lim  tizim idagi  har  qanday  yangilik  innovatsiya  b o ‘la  olm aydi.  Shu 
sababli  «novatsiya»  va  «innovatsiya»  tushunchalari  o ‘rtasidagi  asosiy 
farqlarni  k o 'rsa tib   o ‘tish  zarur.  B uning  uchun  islohot  faoliyatining  aniq 
shakli,  m azm uni  va  k o ‘lami  asos  b o ‘lib  xizm at  qiladi.  A gar  faoliyat  qisqa 
m uddatli  b o ‘lsa  va  yaxlit  tizim   xususiyatiga  ega  boMmasa,  o ‘z  oldiga 
m uayyan  tizim dagi  faqat  b a ’zi  elem entlarini  o ‘zgartirishni  vazifa  qilib 
q o ‘ygan  b o ‘lsa,  u  holda  biz  novatsiya  bilan  m uloqot  qilayotgan  boMamiz. 
A gar faoliyat  m a’lum  konseptual yon dashuv asosida am alga oshirilayotgan 
b o ‘lsa  va  uning  natijasi  o ‘sha  tizim   rivojlanishiga  yoki  uning  prinsipial 
o ‘zgarishiga olib kelsagina  innovatsiya deya olam iz.
H ar  ikkala  tushunch a  m ezonlari  quyidagicha:  novatsiya  am aldagi 
nazariya doirasida am alga oshiriladi, k o ‘lam va vaqt b o ‘yicha chegaralanadi, 
m etodlar  yangilanadi  va  natijasi  avvalgi  tizim ni  takom illashtiradi. 
Innovatsiya  esa  tizim li,  yaxlit  va  davom li  b o4adi,  m a ’lum  am aliyotda 
yangi  faoliyat  tizim ini  loyihalaydi,  am aliyot  subyektlari  pozitsiyalarini 
to ‘la  yangilaydi.  B unda  faoliyatning  yangi  y o ‘nalishlari  ochiladi,  yangi 
texnologiyalar  yaratiladi,  faoliyatning  yangi  sifat  natijalariga  erishiladi, 
natijada  am aliyotning o ‘zi  ham  yangilanadi.
Innovatsiyaning  am aliyotga  kiritilishi  innovatsion jaray o n lard a  am alga 
oshiriladi.  Innovatsion jara y o n   deb  innovatsion  o ‘zgarishlarga tayyorgarlik 
k o ‘rish va uni  am alga  oshirish jara y o n ig a aytiladi.
98

---

«Innovatsion  faoliyat  -   bu  yangi  ijtim oiy  talablar  bilan  a n ’anaviy 
m e’yorlarning  m os  kelm asligi  yoxud  am aliyotning  yangi  shakllanayotgan 
m e ’yorining  m avjud  m e’yor  bilan  to ‘qnashuvi  natijasida  vujudga  kelgan, 
m ajm uali m uam m olarni yechishga qaratilgan faoliyatdir», -  deb t a ’kidlaydi 
V.I.Slobadchikov.  Innovatsion  faoliyat  am aliy  nazariyaning  m uhim   qism i 
b o ‘lib,  ijtim oiy-m adaniy  obyekt  sifatlarini yaxshilashga  qaratilgan  ijtimoiy 
subyektlarning harakat tizimidir, u m a’lum  doiradagi m uam m olarni yechish 
qobiliyatigina  em as,  balki  har  qanday  vaziyatdagi  m uam m olarni  yechish 
uchun  m otivatsion  tayyorgarlikka  ega  boMishdir.  0 ‘qituvchi  innovatsion 
faoliyatining  m arkaziy  m asalasi  o ‘quv jarayonini  sam arali  tashkil  etishdan 
iborat.
0 ‘tgan  asrning  70-yillari  oxirlarida  A .M .A rseneva,  K.N.Volkov, 
M .N .Skatkin  va  o ‘zbekistonlik  pedagog-olim lardan  bir  guruhi  pedagogika 
fani va am aliyotida m uvaffaqiyatga erishish m uam m osini hal qilish borasida 
sam arali  g ‘oyalarni  ilgari  surdilar  va  ta ’lim  sam aradorligini  ta ’m inlashda 
o ‘qituvchining  ta ’lim  jarayoniga  yangiliklarni  kiritishga  tayyorgarlik 
darajasi asosiy o ‘rin egallashini asoslab berdilar.  Shunga ko ‘ra «Innovatsion 
o ‘zgarishlarni  sezish,  anglash  har  qanday  o ‘qituvchiga  xos  b o ‘laverm aydi,
-   deb  yozadi  U .N ishonaliyev,  -   bu  yerda  eng  asosiysi  o ‘qituvchining  o ‘zi 
yangilikni  sezishga  psixologik jihatdan  tayyor  b o ‘ lishidir».
Innovatsion  f a o liy a t- b u   ilmiy  izlanishlar,  ishlanm alaryaratish, tajriba- 
sinov  ishlari  olib  borish  yoki  boshqa  fan-texnika  yutuqlaridan  foydalangan 
holda  yangi  texnologik  jarayon  yoki  yangi  takom illashtirilgan  m ahsulot 
yaratish b o ‘lib,  uning progm atik xususiyati  shundaki, u g ‘oyalar m aydonida 
ham  va alohida bir subyektning harakat m aydonida ham am alga oshirilm aydi, 
balki  bu  faoliyatni  am alga  oshirish  tajribasi  kishilar  hayotida  ham m abop 
b o ‘ladigan 
holdagina 
haqiqiy 
innovatsion 
hisoblanadi. 
Innovatsion 
faoliyatning asl  m azm uni am alda yangi texnologiyaning shakllanishi  b o ‘lib, 
uning natijasi  innovatsiya  sifatida yuzaga kelgan  ixtironi  loyihaga,  loyihani 
texnologiyaga  aylantirishga y o ‘naltirilgan  faoliyatdir.
0 ‘qituvchi  innovatsion  faoliyatni  tashkil  etib,  uning  shakllanish 
bosqichlarini  quyidagicha  belgilashi  m um kin:
Birinchi bosqich -  tayyor m etodik tavsiyanom alar aniq qilib k o ‘chiriladi.
Ikkinchi bosqich -  m avjud tizim ga ayrim  yangi m oslam a (m odifikatsiya) 
lar,  m etodlar kiritiladi.
Uchinchi  bosqich -  yangi  g ‘oyani  am alga  oshirish  m azm uni,  m etodlari 
va  shakli to ‘la  ishlab  chiqiladi.
To‘rtinchi  bosqich  -   o ‘qituvchi  o ‘qitish  va  tarbiyalashning  o ‘z 
konsepsiyasini  va  m etodikasini  ishlab chiqadi.
99

---

0 ‘qituvchilarni 
innovatsion 
faoliyatga 
tayyorlashda 
jam oadagi 
psixologik  m uhitni,  jam o a  a ’zolarining  qanchalik  darajada  dunyo  t a ’lim 
bozoridagi yangiliklardan xabardor ekanligini  hisobga olish zarur.
P edagogika  -   ta ’lim -tarbiya  t o 'g ‘risidagi  ilm iy  bilim lar  tizim i: 
obyektivlik,  m aqsadga muvofiqlik,  m ustahkam lik,  bir-biriga zid  boMmaslik 
uning asosiy xarakteristikalaridir.  Insonning shakllanganligi, rivojlanganligi 
va  tarbiyasi  haqidagi  bilim,  uning  yuksak  darajasi,  talab ga  m uvofiqligi 
obyektivlikning yagona talabidir.
0 ‘sib kelayotgan avlod tarbiyasi ju d a jid d iy ja ra y o n  b o ‘lib, uni o ‘tkinchi 
narsalarga  bo g 'Iiq   qilib  q o 'y ish   m um kin  em as.  C hunki  uni  tashkil  etuvchi 
qoidalar inson tabiati va uning rivojlanishi haqidagi obyektiv m a ’lum otlarga 
ziddir.
M ustahkam ,  kuchli,  ta ’sirchan  tarbiya  tizim ini  faqatgina  pedagogika 
fanida  o 'rn atilg an   obyektiv  asoslar  va  am aliyotda  tasdiqlangan  qoidalar 
yordam ida  rivojlantirish  m um kin.  Bu,  albatta,  innovatsion  pedagogika 
ham da  gum anistik  (insonparvarlik)  pedagogikalar  bilan 
bog'liqdir. 
Insonparvarlik  lotincha  «hunm anus»  so 'z id a n   olingan  b o 'lib ,  «insoniy» 
degan  m a ’noni  anglatadi.  Insonparvarlik  -   inson  qadriyatlari,  erkinliklari, 
baxtga  b o 'lg a n   huquqini,  qobiliyatlarini  rivojlanishi va  nam oyon  b o ‘lishini 
tan  oladigan  qarashlar  tizimi.  G um anistik  pedagogika,  k o ‘pincha,  fanda 
innovatsiya  deb  ataladi.  B unga 
o ‘quv-tarbiyaviy  ta ’sir  etish  natijalari 
va  tizim ning  ichki  qayta  tashkil  etilishi  evaziga  erishiladi.  G um anizm   -  
insonning m a ’naviy  boyligi  va  yagona konsepsiyasidir.  Bu  konsepsiyaning 
asosiy m aqsadi  shaxs qadr-qim m atini him oya qilish,  uning  ijodiy erkinligini 
rivojlantirish,  o ‘z  qobiliyatini  nam oyon  etishdan  iborat.
Insonparvarlik  pedagogikasi  o 'z   navbatida  shaxsga  qaratilgan.  U ning 
belgilari:
-   m a ’lum otlarni  egallab  olish  va  m a ’lum   doiradagi  m ahorat  va 
k o ‘nikm alarni y uzaga keltirish ham da ularning  psixik, jism oniy,  intellektual 
(aqliy)  rivojlanishiga diqqatning  qaratilishi;
-   ijodiy,  erkin,  m ustaqil  fikrlovchi  barkam ol  shaxsni  shakllantirish 
uchun  har qanday hayotiy va o 'q u v  vaziyatlarda asosli  qarorni tanlab qabul 
qila oladigan  insonparvar fuqaroni  yetishtirish;
-   o ‘quv-tarbiya jarayonini  m uvaffaqiyatli  qayta  y o ‘naltirishga  erishish 
uchun  kerakli  tashkiliy  shart-sharoitlar  bilan  ta ’m inlash.  0 ‘quv-tarbiya 
jarayon in i insonp arvarlash tirish d aav to ritar(k o ‘r-k o‘rona)likdan v ozk ech ib , 
o 'q u v ch i  va  pedagog  o ‘rtasida  haqiqiy  insoniy  m unosabatlar  o ‘rnatish, 
shuningdek,  shaxs tarbiyasiga qaratilgan  pedagogikani tushunishdan  iborat.
Insonparvarlik  tarbiyasining 
m aqsadi  har  bir  tarbiyalanuvchining 
m unosabatlarini,  o ‘zlashtirish  faoliyatini  t o ‘la  nam oyon  etib,  haqiqiy
100

---

m ustaqil,  izlanuvchan, 
erkin  shaxs  qilib  yetishtirishdan  iborat.  Tarbiya 
jarayonining  insonparvarlik  darajasi,  shu jaray o n d a  shaxs  o ‘zini  nam oyon 
eta  olishi,  o ‘zidagi  ham m a  tabiiy  im koniyatlarini  ochib  berishi,  uning 
qobiliyati,  ijodiy faoliyatini  keng yoritishi  uchun  shart-sharoitlar  yaratib 
berish m aqsadga muvofiqdir.
Ta’lim ning  o ‘ziga  xos  tom oni,  u  tarbiyani  ijtim oiy  hodisa  sifatida 
shaxsning  shakllanishini  o ‘ziga  birlashtirib,  ana  shu  asoslar  yordam ida 
pedagogik jarayonni  tuzadi,  bu jarayon  turli  ta ’lim -tarbiya  konsepsiyalari, 
nazariyalari asosida  loyihalashtiriladi va ta ’lim tizim i m uassasalarida tatbiq 
etiladi.
Ta’lim  tushunchasi,  bu  um um iy  va  yaxlit  sifat  m azm unining 
b o g ‘lanishidir.
Gum anistik  pedagogika  m aktabi  o ‘quvchining  m oslashuvini  va  unga 
qulay  sharoit yaratishni talab qiladi.
Insonparvarlik  m aktabi  am aliy  innovatsion  faoliyatning  aniq  shakl  va 
uslubiarini  ishlab  chiqqan.  Q uyida  ulardan  b a ’zilari  keltirilgan:
-  o ‘quv-tarbiya faoliyatini  differensiallash;
-   o ‘quv-ta’lim  jarayonlarini 
har  xil 
shaxs 
faoliyatiga 
qarab 
muvofiqlashtirish;
-   har  bir  tarbiyalanuvchi  qobiliyati  va  qiziqishini  rivojlantirish  uchun 
kerakli  sharoitlarni yaratib berish;
-  o ‘quv-tarbiya  faoliyatiga  psixologik  qulaylik yaratish;
-  o ‘quvchiga va uning  kuchi  ham da  im koniyatlariga  ishonish;
-  o ‘quvchini  qanday  b o ‘lsa  shunday  qabul  qilish;
- t a ’lim-tarbiya  ishlari  m uvaffaqiyatini  ta ’m inlash;
-  m aktabning  m aqsadli y o ‘nalishini  o'zlashtirish;
-  har bir o'q uvchi  rivojlanish  darajasining asoslanishi;
-  o ‘qituvchm ing  shaxsiy  ichki y o ‘l-yo‘riqlariga qayta y o ‘naltirish;
-  insonparvarlik ta ’limini  kuchaytirish.