Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

Y. A.  Komenskiy.
  «Buyuk didaktika».  « 0 ‘qituvchi» nashriyoti.  Т.,  1975,  174—175- 
betlar.
52

---

Aralash ko ‘rsatmali vositalar to ‘plami o ‘quv jihozlarining muhim elementi 
bo'lishi  kerak.  Ular  dars  vaqtlarida  turli  ko‘rsatmali  vaziyatlami  yaratish,  tez 
o ‘zgartirish va birlashtirishdayordam beradi. Buning uchun rasmli materiallardan 
foydalaniladi  yoki  doskaga  b o 'r  bilan  rasmlar,  chizmalar  chiziladi  va  har  xil 
yozuvlar bajariladi. M azkur vositalar jum lasiga magnitlik taxta vaflanelegraflar 
ham kiradi. Ularning didaktik imkoniyatlari  bir xildir.
Shuni  ta ’kidlash  lozim ki,  k o ‘rsatm ali  qurollarni,  shu  jum ladan, 
ta ’lim ning  texnik  vositalarini  universallashtirish  yaram aydi.  U lar  bosh- 
lan g ‘ich  sin f o ‘quvchilarini  o 'q itish d a  beqiyos  katta  aham iyatga  molikdir, 
am m o  o ‘quv jarayonida  audiovizual  qo'llanm alar,  ahyon-ahyonda  boshqa 
k o ‘rsatm ali  vositalardan  foydalaniladi.  B uning  esa  quyidagilardan  iborat 
turli variantlari  bor:
1.  D asturdagi  ashyolarni  qayta  ishlash  m avzusi  b o 'y ich a  kirish 
darsida  o 'q u v  film ini  nam oyish  etish va  keyingi  darslarda  kinofragm entlar, 
diapozitivlar,  diafilm lar va jadvallarni  q o'llash.
2.  M avzuning  xususiy  m asalalarini  diapozitivlar,  diafilmlar,  jadvallar, 
nam oyish  qilinadigan  tajribalar,  kinofragm entlar  va  kinokolsovkalardan 
foydalanib  ishlab  chiqish.
M azkur m avzu bo'yicha um um lashtirish darsida o 'q u v  filmini ko'rsatish.
3.  Darsda o'qituvchining tushuntirishi bilan birgalikda diafilmlar, diapozitivlar, 
kinofragmentlami va darsning oxirida o'quv filmini  namoyish etish.
4.  O 'quvchilarning  tasavvurini  kengaytirish,  shakllanadigan  tushun­
chalar  m azm uni to'liqligini  ta ’m inlash  uchun  ekran  qo'llanm alarining  bitta 
seriyasidan  foydalanib  o 'q u v   m aterialini  ishlab  chiqish  va  ularning  boshqa 
to 'p lam in i  qo'llab,  bilim lam i  m ustahkam lash.
K o'rsatm ali  vositalarning  turli  didaktik  vazifalari  va  im koniyatlarini 
nazarda  tutib,  darsda  ularni  kom pleks  holda  qo 'llash   talab  qilinadi.  Ana 
shu  taqdirdagina  darsning  har  bir  bilish  vazifasini  hal  qilishda  eng  yuqori 
sam araga  erishish  m um kin.  Shular  bilan  birga,  o'rganilayotgan  hodisaning 
turli  jihatlarini  yoritish  lozim  b o 'lgan dagin a  har  xil  ko'rsatm alardan 
foydalanish  o 'z in i  oqlaydi.
Chunki  m azkur  jihatlarning  har  birini  ko'rsatm alilikning  m a’lum 
turi  yordam ida  ishonarli  tarzda  va  to 'la   yoritilishi  m um kin.  K o'rsatm ali 
vositalarni tanlashda ularning im koniyatlarini har bir o 'q u v ch i predm etining 
o 'z ig a  xos xususiyati va har qaysi darsning m azm uni bilan taqqoslash zarur.
K o 'rsatm ali  qo'llanm alarda  ko 'rsatm alilikning  quyidagi  har  xil 
turlaridan foydalaniladi:
1. 
Tabiiy  ko'rsatmalilik  o'quvchilam i  mavjud  obyektlar:  o'simliklar, 
hayvonlar,  minerallar  va  hokazolar  bilan  tanishtirishni  taqozo  etadi.  Tabiiy 
ko'rsatm alilikni sinfda ham, ekskursiyalar paytida ham namoyish etish mum kin.
53

---

2. 
H ajm li  k o ‘rsatm alilik  -   m avjud  olam ning  hajm li  aks  etishidir.  Bu 
esa  fotosurat,  rasm ,  diafilm va diapozitivlardan  iboratdir.
3. 
O vozli  k o ‘rsatm alilik  -   tovush  obrazlarini  ifodalash  uchun  ovozli 
vositalardan  foydalanish.  G ram m plastinkalar  va  m agnitofon  yozuvlarini 
eshitish,  ovozli kino.
4.  R am ziy va grafik  k o ‘rsatm alilik -  xaritalar,  rejalar,  sxem alar,  chizm a 
va  diagram m alar.  U lar  m avjud  voqelikni  shartli  um um lashgan  ram ziy 
k o ‘rinishda aks  ettirish  sababli fikrlashni  rivojlantiradi.
M aktabda  birinchi  sinfdan  o ‘ninchi  sinfgacha  k o ‘rsatm alilikning  ana 
shu  barcha  turlaridan  foydalaniladi,  lekin,  tabiiyki,  b o sh lan g ‘ich  sinflarda 
o ‘quvchilarning  yoshini  hisobga  olib,  ularga  bevosita  kuzatishlarni 
topshirish,  yuqori  sin f  o ‘quvchilari  fikrlashining  rivojlanishida  ram ziy  va 
grafik  kuzatishlarni  k o ‘proq  q o ‘llash  kerak.
K o ‘rsatm alilik,  ayniqsa,  o ‘quvchilar  o ‘rganiladigan  u  yoki  bu  narsalar 
to ‘g 'risid a  m uayyan tasavvurga ega b o ‘lm agan paytda ju d a  zarurdir. A m m o 
shuni ham  unutm aslik lozim ki, k o ‘rsatm ali q o ‘llanm alarni nam oyish etishga 
tayyorlanim aslik yoki  ularni  n o to ‘g ‘ri tanlash  faqat zarar keltiradi.