Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

0 ‘QITUVCHI  PEDAG O G IK   FAOLIYATIDAGI 
PSIXOLOGIK  T O ‘SIQLAR
Insonda  qachonki  u  o 'z  g ‘oyalarini  amalga  oshirsa,  o ‘z  qobiliyatlarini 
ishlatsa  va  shu  odam  uchun  o ‘zgacha  subyektiv  mazmunga  ega  bo‘lgan,  o'z 
ishlariga va  o ‘z  qadriyatlarining tizimiga  qarshi  chiqishga  majburlanmaganda 
hayotdan to‘liq qoniqish hissi paydo bo‘ladi. Bu tizimning ortiqcha inersiyaligi, 
ishonchlarini psixikmustahkamligi deb ko‘rsatiladi. Boshqa tarafdan, qadriyatlar 
tizimining  harakatchanligi,  o'zgaruvchanligi  qabul  qilingan  qonunlarning 
qadrsizlanishida, har xil xatolarga yo'l qo‘yishda aks etadi.
Insonning tashqi  va  ichki  muhitidan  chiquvchi  m a’lumotlarning  hammasi 
qadriyatlar va  to'siqlar tizimi  tomonidan  kuzatiladi.  Psixologiyada  psixologik 
to'siqlar  odamga  m a’lum  bir  harakatni  muvaffaqiyatli  bajarishga  xalaqit 
qiluvchi  ichki to'siqlar (istamaslik, qo‘rquv, o'ziga ishonmaslik va hakozo) deb 
tushuniladi.  Psixologik  qarshiliklar  yig'indisini  himoyalanish  uchun  ishlatib, 
tashqi  muhitning  turli  xil  akslarini  yaratamiz.  Har  bir  odam  tashqi  axborotlar 
yig‘indisidan  uning  ruhiy  hayoti  bilan  hech  qanday  qarshi  chiquvchilarni 
kiritmay,  o ‘zgartiriladigan  ma’lumotni  tanlaydi.  Lekin  dunyo  haqidagi  bu 
tasawurning saqlanishi  anchagina fikrlash  ijodiy jarayoniga to‘siq bo‘la oladi. 
Shuning  uchun  kirib keluvchi  yangi  m a’lumotlarni  buzuvchi.  himoyalashning 
ta’siridan ishonchni ozod qilish degan masala kelib chiqadi.
Qadimdan  yangi  va  nom a’lum  hodisalar  odamlarda  xavotir  hamda 
q o 'rq u v tu g ‘dirgan. Demak, salbiyjinslarning paydo bo‘lishi bilan individual 
va  jam langan  onglarning  streotip  bo ‘lishini  hayot  tarzi,  insonparvarning 
qiziqishi  va  odatlariga  qarashli  bo'lgan  innovatsiyalar,  ularda  ko‘ngilsiz 
taassurotlarni  paydo  qilishi  mumkin.  Bu  hoi  hayotiy  ehtiyojlarining 
xavfsizlik:, himoyalanish, o ‘zini hayotda topish bilan bog‘liq. E.Yermolayeva 
tomonidan  innovatsiyada quyidagilar ajratiladi:
a) jud a tez kiritiladigan  innovatsiyalar;
b) juda ko ‘p kiritiladigan  innovatsiyalar (doimiy);
d) k o ‘p hajmli  (tizimli)  innovatsiyalar;
e) alternativsiz  innovatsiyalar.
148

---

Psixologik 
qarshiliklarning 
shunday 
transformatsiyasi 
yangilik 
kiritishning  turli  bosqichlarida  har  bir  aniq  holatlarda  (obyektiv  va 
subyektiv)  to ‘siqlar  determinantini  o ‘rganish,  uni  turli  usullar  bilan 
boshqarishning yo ‘llarini  ishlab chiqish va tadqiq etishni talab etadi.
M.V.Kroz  uning  ko‘rinishini  ijtimoiy  o ‘rgatishi,  aniqrog‘i,  ushbu 
o ‘rgatishningnegativqutbi debhisoblaydi. Shunday yo'nalishm uam m oning 
chegarasini  kengaytirishga  yordam  beradi  hamda  psixologik  to ‘siqlarda 
ham  salbiy,  ham  ijobiy qutblarida diqqatni o ‘rnatadi.
Himoyalanishning  barcha  turlari  umumiy  xususiyati  -   ularni  anglay 
olmaslik,  shuning  uchun  himoya  qiluvchi  mexanizmlar  ishining  faqat 
tashqi  ko‘rinishlarini  kuzatsa  bo‘ladi.  Odatiy  xulq  zaiflashadi:  qo‘rquv, 
o ‘ziga  ishonmaslik,  xavotirlanishlar  paydo  bo‘lishi  mumkin.  Yoqimsiz 
m a’lumotni  eshitib,  inson  unga  har  xil  munosabatda  bo‘lishi  mumkin. 
Tezda  uning  ahamiyatini  kichraytirish  (unga  istalmas  edi)  uni  bajarilishiga 
imkoniyat  y o ‘qligini  bilib  o ‘z  xohishlarining  darajasini  pasaytirish,  uning 
muvaffaqiyatsizligi  omillariga  diqqat  qilmaslikka  urinadi.  Psixologik 
himoyaning  yaqin  o ‘rganilgan  ko‘rinishlari  maxsus  nomlarga  ega  bo‘ldi: 
inkor  etish,  susayish,  ratsionaliatsiya,  chiqarib  qo‘yish,  proyeksiya, 
indentafikatsiya,  begona  boMish,  o ‘rin almashish  va boshqalar.
Pedagogik  jasorat  o 'z   xulqining  o ‘zgarishi  haqida  yechimni  qabul 
qilishida  eng  muhim  onlardan  biri  bo‘ladi.  Shu  paytda  kuch,  vositalar, 
noma’lum  munosabatda  yutuq  munosabati  qo‘rquv  va  yangilanish  bilan 
qiziqishlarning aralashmasidan yaratiladi.
Izlanish jasoratining  m a’nosi  yangilashga  qiziqligining  to ‘g ‘ri  yo‘lini 
tanlashdan  iborat.  Kirituvchi  jasorat  yangilanishni  yangiliklar  kiritishga 
o'tkazib  ko‘rishda  shunday  o'tkazishning  istagan  va  zararli  natijalarning 
solishtirishdan kelib chiqadi.
Pedagog xulqining o'zlashtirish mexanizmlaridan biriga indentifikatsiya 
qaraydi.  Indentifikatsiya  -   ongsiz  ravishda  o ‘zini  boshqa  odam  bilan 
solishtirish va o ‘ziga yoqqan  hissiyot sifatlarining  unga o ‘tkazilishi.  Bu  o ‘z 
individualligining  chegaralarini  kengaytirish  bilan  o ‘zini  boshqa  insonga 
ko4arib qo‘yishi ekan:  agar inson o ‘zining meniga boshqasini kiritsa, uning 
fikr,  his  yoki  harakatlarini  olib  keladi.  0 ‘zini  «namuna»  o ‘rniga  qo‘yib 
ko‘rib, o ‘zining «men» markazini  umumiy fazoda joylashtirib,  u mehrlikni, 
emmotsiyani,  boshqasini  o'zidek  sezish  va  uni  yaxshiroq  bilib  olish 
mumkin,  ammo  kechinmalarini  tushunishi  umumiy  his  va tuyg‘ular  orqali 
individualliklarning  «qo‘shilishini»  anglatadi.  Indentifikatsiya  faqatgina 
o'zini  birortasi bilan solishtirganda emas, balki o ‘zini m a’lum bir bo‘limga, 
sinfga psixologik tur ko‘rinishida ishlanadi. Demak, o ‘qituvchilar, uyoki bu 
pedagogik  oqimning  davomchilari  («Zankovetslar»  va  boshqalar)  o ‘zining
149

---

ichki dunyosigaulartomonidanhurrnatqilinganinsonlarningqadriyatlarinikiritadilar. 
Pedagogik  oqimga  kirilishi  o‘z  hurmatini  qadrlash  tuyg‘usini  shakllantiradi,  o‘z 
hurmatini  oshiradi,  chunki  o‘qituvchi  o'zidan  baland,  zo'r hodisaga  qarashliligini 
sezadi. Bu o‘qituvchiga kuchli bo'lishga, himoyasizlikni yechishga yordam beradi. 
Indentifikatsiya o‘zini tarbiyalash vositasi bo‘lib, uning asosi boshqa odamlar his va 
ahvoli bilan emotsional umumiylikni sezishdan iborat.
Turlii  xil  psixologik  himoyalami  ko ‘rib  chiqish  odamni  tinchlantiradi, 
qadriyatlar  tizimini  o ‘zgartiradi  va  bu  tizimga  yangilanishni  kiritadi: 
boshqalar  esa  yangilanishning  inkor  etishiga  yordam  beradi  va  o ‘z  ichki 
«men»ni  saqlab  qoladi.  Lekin  pedagogik  yangilanishlarni  o ‘zlashtirishni 
ijtimoiy  himoyasini  yaratuvchi  ijtimoiy  jam oaga,  pedagogik  jam iyatga 
bog‘liq.  Ijtimoiy  himoya  -   bu  jam iyatda  bor  bo ‘lgan  xalq  usullari,  ular 
qarama-qarshilikdan va tushunmovchilikdan tug ‘iladi.
Antipedagogik  to ‘siq  -   jam iyatshunoslik,  psixologik  adabiyotda 
an’anaviy  ishlatiladigan  tushuncha.  Psixologik,  ichki  shaxsiy  to ‘siq 
o ‘qituvchining individual xossalardan va o ‘zi kiradigan jam oaning ijtimoiy- 
psixologik  belgilaridan kelib chiqadi.
Ularning  ko‘pchiligi  pedagogik  yangilash  hollarida  ishlatiladi.  Bular 
quyidagilardan  iborat:
1.  Bizda  bu  hoi  bor.  Taklif  qilinadigan  yangilanish  bilan  o ‘xshash 
belgilariga  bir  misol  keltiriladi.  Muxollifkar  bu  holatda 
farqlarning 
mazmunini va o ‘xshashligini  inobatga olishi lozim. Ikki taraf bahs san’atiga 
qarab  ish tamomlashga  imkoniyat bor.
2.  «Bu  narsa  bizda  chiqmaydi».  Quyidagi  yangilanishni  imkoniyatsiz 
qiluvchi  obyektiv  sharoitlari,  xususiyatlari  sanab  chiqiladi,  ularning 
hammasi  taniqli  bo ‘lmaydilar:  agar  u  «o‘ziniki»  bo‘lsa,  tashqi  tartibining 
tushuntirishlari  ko‘p,  agar  ichida  b o ‘lsa, joydagi  xossasiga  e ’tibor  beriladi 
(«bizda mioddiy asos yo‘q»).
3.  «Bu  narsa  bizning  asosiy  muammolarimizni  yechmaydi»  -  
qisman  yechimlarining  tarafdosh  fikri.  Shu  vaqtda  innovatsiya  haqiqiy 
rivojlanishning uncha mard va aktiv bo‘lmagan o ‘tkazuvchining xossalariga 
ega  bo‘ladi.  Agar  bosh  va  ikkinchi  darajalikning  -   interpretatsiya  k o ‘rib 
chiqiladigan bo‘lsa,  olib qo‘yishining  imkoni  doimo kafolatlanadi.
4.  «Bunisi  qayta  ishlanishni talab  qiladi».  Yangilanishda  uning  haqiqiy 
kamchiliklari,  chetlanishlar,  ishlay  olinmagan  elementlar  chiqib  turadi, 
chunki  har  qaysi  loyiha  ish  rejasi  ko ‘rib  chiqishga  muhtoj.  Lekin  shunisi 
bilan yangilashni  «tayyor emas»,  «oxirigacha o ‘ylab  olinmagan» va agarda 
ishlatishga juda kerakli xossasiga ega bo'ladi.
5.  «Bu yerda hammasi  ham  bir xil  b o ‘la olmaydi» -  ayrim  detallam ing 
kesib  olishga  qarorgohni,  shuning  uchun  yangilashni  o ‘zining  pedagogik
150

---

potensiali  bo ‘yicha  «begunoh»  bo‘ladi,  « o‘rgatiladi»  yoki  bu  sababdan 
m a’nosiz bo‘lib qoladi yoki  seziladigan  taassurotlar boMmaydi.
Boshqa  fikrlar  ham  bor.  Boshqa  mualliflar,  maktablar  tomonidan 
chiqariladigan  quyidagi  yangilanishga  real  altemativa tushuniladi.  Shunda 
opponent  parallel  innovatorlar  bilan  raqobat  munosabatda  qo‘yiladi.  Bu 
holat  masala  yechish  muammosini  ular  orasidagi  o ‘zaro  munosabatlar 
sohasiga  o ‘tkazadi.  Yangilashning  hayotiy  antipedagogik  ongning  va 
yangilanishini 
o ‘zlashtirish 
bosqichidagi  xulqning  kelib  chiqishini 
xarakterlaydi.  Boshlangan  pedagogik  jarayon  yangilashga  o ‘tsa,  uni 
to ‘xtalishida  metodlarning  yaxshi  ishlab  chiqilgan  to ‘plami  mavjud.  Ular 
orasida eng keng tarqalganlari  quyidagilar hisoblanadi:
a)  «konkretlashgan  hujjatlarning  usuli»  -   yangilashning,  uning 
mazmunining,  hajmining keng tarqalishiga y o ‘l qo‘ymaslik;
b) «boMakli kiritish metodi» -  birgina elementning kiritilishi;
d) «doimiy tajriba metodi» -  tajribali  situatsiyada sun’iy ushlab olish;
e) «hisobot kiritish  metodi» -  haqiqiy kiritishning o ‘zgartirishi;
f)  «parallel  kiritish  metodi»  -  yangilashning  eskisi  bilan  birga  mavjud 
bo‘lishi.  Elementlarning  ko‘pchiligi  yangilarga  almashmaydi,  ammo  ular 
bilan  bog‘liq  bo‘lgan yangilanishida harakatlarni davom  etadi.
Psixologik  to ‘siq  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  yangilanishga  qarshilik 
degan  o ‘zgacha  ichki  sabablar  mavjud.  Ular  orasida  omilkor  emasligini 
ko‘rsatishdek,  shaxsiy  mulkdorsizligidan,  o ‘zini  o ‘zi  baholash  haqida 
xavotirlanish,  qo‘rquvni  aytsa  bo‘ladi.  Innovatsiyalarni  o ‘zlashtirmaslik 
sabablaridan  biri  rivojlanmagan,  yecha  olsa  bo‘ladigan  motivatsiyadir, 
shunda o ‘qituvchilarda omadsizliklardan qochish usullari bo‘ladi.
Yangi  o ‘qituvchi  uchun  o ‘zining  diqqat-e’tiborini  bir joyga jalb  etish 
hamda  o ‘z  kechinmalari,  o ‘z  xulqiga  diqqat  qilishi  xos.  Yosh  o ‘qituvchi 
yangilanishga mardona  intiladi.  Kichik yetakchi  o ‘qituvchinig  qiziqishlari, 
kechinmalari,  ish  usullariga  o ‘tadi.  0 ‘quvchining  tushunishiga  yordam 
beruvchi,  u  bilan  muloqot  o ‘rnatish,  uning  rivojlanishiga  yordam  berishga 
qaratilgan  yangilanishlar  o ‘qituvchini  qiziqtiradi.  Quyidagi  holatda 
o ‘qituvchining  markazlanishi  faqat  o ‘quvchilarga  m a’lum  bir  m a’noni 
o ‘tkazish  uchungina  emas,  balki  ijodiy  izlanish  va  shaxsiyatining  o ‘sib 
borishiga  qaratiladi.  Ilgariroq  ko‘rsatilgan  pedagogik  to ‘siqlarga  ijodiy 
to ‘siqlarni kiritsa bo‘ladi.  Ular quyidagilar:
1.  Boshqa  odamlarga  o ‘xshash,  ulardan  o ‘z  mulohazalarda,  xulqlarda 
farqlanmaslikka intilishda ijoddan ustun bo ‘lishda konformizmga ishtiyoq.
2. Odamlar orasida «oq-qora» (o ‘zgacha) bo‘ lishi va tentak ko‘rinishidan 
qo‘rquv.  Bu  ikkala y o ‘nalishlar o ‘qituvchining  birinchi mustaqil pedagogik 
xulqida, birinchi  ijodiy mulohazalar,  pedagoglar,  ota-onalar, bolalar orasida 
kerakli taskinlarni topmasa paydo bo‘lishi mumkin.
151

---

3.  Boshqa  insonlaming fikrlarini tanqid qilish va o ‘zining yoqtirmasligi 
uchun agressiv (serjahl) ko‘rinishdan qo‘rquv. Bizning madaniyat sharoitida 
quyidagi  fikr  keng  tarqalgan:  agar  odamni  tanqid  qilsang  -   o ‘zingning 
hurmatsizligingni bildirasan.
4.  Biror  insonning vaziyatini  tanqid  qilsak,  u tomonidan  qasd  qilishdan 
qo ‘rquv. Odamni tanqid qilsak, ujavob reaksiyani qaytaradi. Shu reaksiyadan 
qo ‘rqib,  o ‘z  ijodiy tafakkuri -  rivojiga to ‘siq  qo'yishim iz mumkin.
5.  Shaxsiy xavotirlanish,  o'ziga  ishonmaslik,  o ‘zini  salbiy  o'zlashtirish 
(«Men  konsepsiya»),  o ‘z  shaxsiyatini  baholashda  pasayishlar  bilan 
xarakterlangan.
6.  Tafakkur  rigidlash  («yopishqoqligi»)ni  Arxangelskiy  o ‘zlashtirilgan 
bilimlarni  ularning  xilma-xillik  imkoniyatisiz  yaxshi  tushunib  olish  degan 
xossasi deb ko‘rib chiqadi.
Odatiy  o ‘ylash  qobiliyati  ko'pchilik  hollarda  yangiliklarni  qabul 
qilmasdan, ularni chetlab o ‘tishga olib keladi. 0 ‘qituvchi to ‘satdan keluvchi 
yangiliklarni  o ‘zlashtirmay  ijodga  intilishga  urinmaydi.  Tafakkurning 
yangi  fikrlarga,  o ‘z  xulqining  modelida  doimiy  o ‘zlashtirishda  ixchamligi 
bo'lm asa,  o ‘zgaruvchan  muhitga mos  kelolmaysiz.  Dunyo  o ‘zgaradi  va har 
qaysi  odam  birgalikda o ‘zgarishi  kerak,  aniq, to ‘g ‘ri tasavvurlar o ‘zgarmay 
turib  vujud  bo‘lmaydi,  deb 
tushunish  kerak.  Eskirgan  tasavvurlarning 
buzilishi  o ‘qituvchining  kasbiy  bilimida  kamchilikka  aylanadi  va  u  yangi 
taxminlar  bilan  to ‘ldirishga  urinadi.  Lekin  buni  o'zgartirish  oson  emas. 
chunki  o ‘ylashlar  o ‘rnatilsa,  o ‘z  fikrini  o ‘zgartirmaslikka  harakat  qiladi, 
shunda  paydo  b o‘lgan  qarashlar  tasavvurni  susaytiradi,  y a ’ni  fikrlarni 
chiqarganda ozodlikka chek qo‘yadi.
0 ‘tmish  yondashuvlarining  qotib  qolish  -   stereotipi  yangi  fikrlar  va 
kashfiyotlar  y o ‘lida  turadi.  Yangi  usullar  pedagogik  jam iyatda  qizg‘inlik 
tug‘diradi,  shu  holda  o ‘qituvchi  o ‘z  kechinmalarini  o 'z -o ‘zi  bilan 
kelishmovchilikka keladi.
Boshqa  holda  u  pedagogik jam oa  madaniyatiga  moslashadi.  Qachonki 
u  «keraklicha»  ish  qilsa  o ‘zining  ruhiy  sog‘lig‘ini  asray  oladi.  Lekin  bu 
yomon  ichki  kelishmovchiliklarga olib keladi.
Pedagogik xulq -  bu o ‘z individualligining maksimal rivojlanishi, o ‘zini 
muhim  boMishini  anglash.  0 ‘qituvchi  shuni  bilishi  kerakki:  agar  inson 
o ‘zining axloqiy, intellektual bir butunligini buzsa, o ‘z qadriyat, g ‘oyalarning 
bo‘lagidan  voz  kechsa,  demak,  u  baxtsiz  b o ‘ladi  va  ozodligini  y o ‘qotadi. 
Ozodlik boshqalarning hurmatini  hamda shaxsini  izzat qilishga olib boradi. 
Agar o‘qituvchi o ‘zining ichki bir butunligiga yetsa, boshqalarga qaraganda, 
omadi  kam  bo‘lsa  ham,  lekin  o ‘ziga  ishonchi  bor,  boshqalarning  fikriga 
qo‘shilmaydi.  Bu  hodisa  uning  ijodiy  ishlab  chiqarishni  aniqlaydi,  chunki
152

---

u o ‘z faoliyatining o ‘zgarishlarini  ijobiy qabul  qiladi. Chunki qiyinchiliklar 
bilan  mustaqil  kurashga tayyor  bo‘ladi.  Jamiyatda  shunday  maxsus  usullar 
«borki»,  insonni  pedagogik faoliyatni tamomlashga majbur etadi.
Ijtimoiy to ‘siqlarni shakllantiruvchi operatsiyalaridan biri  inson ustidan 
kulishdir.
Insonni  yenga  olish  uchun  uning  o ‘z  bo‘lmag‘urligini  anglab  olish  va 
sezdirish kerak. Boshqa operatsiya -  ijtimoiy statusni tekshirish, ham yuqori, 
ham  past  statuslar  o ‘z  afzallik  va  kamchiliklariga  ega.  Odatda  o ‘qituvchi 
afzalliklar  va  kamchiliklami  qo ‘shib  yozish  o ‘qituvchining  statusni 
aniqlashdan  so‘ng  va  statusga  binoan  amalga  oshadi.  Bu  narsa  ko‘proq 
o ‘zini  oqlash  va  o ‘z  mavqeyini  himoyalagan  chuqur  ehtiyojini  bildiradi. 
Agar  o ‘qituvchi  pedagogik  jam oaning  kutishlariga  munosib  bo‘lmasa, 
unda uyat hissi -  his uyg‘onadi.  Shu hisni  o ‘qituvchi «Men»  konsepsiyaga 
binoan  boshqaradi.  Shu  konsepsiya  shaxsiy  tajriba  emas,  balki  madaniyat 
natijasidir.  Eng  muhim  operatsiyalardan  biri  -   personifikatsiya  ijtimoiy 
harakatlarni  aniqlaydi.  Personifikatsiya  proyeksiya  va  indentifikatsiya 
mexanizmlarni  bajaruvi,  shunda  salbiy  qiliq  va  uyg‘otishlar  qanday 
sabablarga  ko‘ra  mos  bo‘lgan  o ‘qituvchiga  y o ‘naltiriladi.  Bunday  holatda 
innovator -   o ‘qituvchining  salbiy  xossalari:  urishqoq,  mahmadona,  kasbiy 
bilim va ko‘nikmalarni uncha bilmaydi,  deb o ‘zidan qo‘shib yozadilar.
0 ‘qituvchi  pedagog  faoliyatni  olib  borishga  xalaqit  beradi.  Psixologik 
to ‘siqlar,  «komplekslar»ni  yaxshi  o ‘zlashtirib,  ulardan  kechishi  zarurdir. 
Xulqning  va  ichki  dunyosining  standartlashtirishi  pedagogning  faoliyatida 
y o ‘l-yo‘riq  qonunlari juda katta ahamiyatga  egaligi  bilan  kuzatiladi.  Ongda 
pedagogik  faoliyatining shaxssiz tayyor namunalari  ko‘payib boradi.  Biroq 
jamiyatning  rivojlanishi  o ‘qituvchidan  pedagogik  xulqni,  ya’ni  aktiv  va 
tizimli  ijodni  uning  pedagogik  faoliyatida  talab  qiladi.  0 ‘qituvchining 
pedagogik faoliyatini  olib  borishga xalaqit  beradigan psixologik to ‘siqlarni 
umumlashtirib  yangilik  kiritishlarga  o ‘qituvchilarning  ko‘proq  qarshilik 
bildirish sabablarini ta’kidlab o ‘tish zarur.
1. 
0 ‘zgarishning  maqsadi  o ‘qituvchilarga  tushuntirilmagan  yashirin 
gapning  ikki  m a’nosi  xavotir  va  nom a’lumlikni  keltiradi.  N om a’lumdan 
qo‘rquvi har qaysi yangi usulga o ‘qituvchilarni y o ‘llashi mumkin.
2 . 0 ‘qituvchilar yangilikni kiritishda, rejalashuvda va ishlab chiqarishda 
qatnashmaganlar.
3. Jamoa an’analarini diqqatga olmaslik o ‘z ishining odatiy usuli.
4.  Yangi  usullarga  subyektiv  munosabati  va  qo‘rquv,  status,  yo‘qotish 
his lari.
5.  Ish  hajmining ko‘payishi rahbar o ‘qituvchilar faoliyatida,  o ‘zgarish- 
larni rejalashtirmasa,  shunda qo‘rqish paydo bo‘ladi.
153

---

6. 
Yangilik kirituvchi initsiatori (g‘oyali odam) hurmat va ishonchga ega 
bo‘lmasa.  Afsus,  ko‘pincha  o ‘qituvchilar  loyihaga  emas,  uning  muallifiga 
qaraydi. Agar bu insonning hurmati kichik bo‘lsa, pedagog uning qadrliligiga 
qaramay, bu odamga ishonchsizligi uning g ‘oyasiga o ‘tkaziladi. 0 ‘qituvchi 
ijodining  muammolarini  shaxsiyatning  axloqiy  munosabatiga  qarab 
mulohaza qilish mumkin. Qancha odamdan foydali g ‘oyalarni topsa, shunda 
uning savobiy kuchiga qaratilgan yoki egoistik hislar uni boshqaradi deb uni 
javobgar deb  q o ‘yadi. Agar  ijodiy aktivlik asossiz va absolut qadriyatlarga 
e ’tiborini  qaratmasa,  demak,  bu  aktivlik juda  xavfli.  Yosh  o ‘qituvchining 
bilim  berish  va  kasbiy  faoliyatida  ijodiy  rivojlanishi  uchun  ko‘p  variantli 
yechimlarga olib boruvchi mashqlarni topmaganlar. M.V.Klarining «Chet el 
pedagogik izlanishlardata’limotning pedagogik modellari» monografiyasida 
katta  sinf  o ‘quvchilari  bilan  darslarni  tashkillashtirish  asosiga  kiritilgan 
quyidagi m asalalar taqdim  etiladi:
•  Ijodiy  yaratishlarda  ichki  to ‘siqlami  y o ‘qotish.  0 ‘quvchilar  ijodiy 
izlanishga  tayyor  bo‘lsa,  ularga  o ‘quvchilar  va  o ‘qituvchilar  bilan  o ‘zaro 
munosabatlarda  o ‘zida  ishonchni  o ‘rnatishga  yordam  berish  lozim.  Ular 
qabul  qilinadimi  yoki  ular  ustidan  kulinadimi,  xavotirlanishiga  y o ‘l 
qo‘ymasligi kerak.  Ular xato qilishdan qo‘rqmasligi kerak.
•  Ongsiz  ishga  e’tibor  berish.  Agar  muammo  diqqatning  markazida 
joylashm asa  ham  miyaning  ongsiz  qismi  uning  ustida  ishlaydi.  Ayrim 
g ‘oyalar chiqib  qolsa,  ularni  vaqtida  eslab  qolish  kerak  hamda tushuntirib, 
joylashtirib qo‘yish va foydalanish kerak.
•  Baholashdan chetda yurish. Bu ham o ‘quvchilaming g ‘oyalar oqimini 
kengaytirish, muammoning ustidan erkin fikrlashiga ko‘proq vaqt va e ’tibor 
berishga  imkoniyat beradi.
•  0 ‘quvchilarga  ijodiy  izlanish  va  yangi  tasavvur  -   bog‘lanishlarning 
topilishi  uchun metafora va o ‘xshatishlarni  ishlatilishiga imkonlar hisobiga 
kengayadi.
■
 
O r ta   va  oliy  maktablarda  ixtirolar  bilan  ishlash,  obrazli  tafakkurga 
chaqirish,  obrazlarning  yaratilishida  va  ularni  anglashiga  y o ‘nalishida 
spantallikning birlashuvini kiritadi.
•  Aqliy  mashqlar  imkoniyatini  berish.  Boshqa  holatlarda  o ‘rganishi 
uchun  c>‘quvchilarga  mashqlar  beriladi:  sababi  -   yechimni  topish  holatida 
ular o ‘zgacha his etadi,  o ‘zini y o ‘qotishga y o ‘l qo‘ymaslik.
• Tasavvurning aktivligini qo‘llab-quw atlash bu ijodiy o ‘ylashning asosi 
bo‘ladi.  Tasavvurni,  xayolni  o ‘z joyiga  qo ‘yish,  ularni  nazorat qilish,  ichki 
ozodalik yaratilgandan so ‘ng hamma gaplar mulohaza qilinadi va k o ‘rinadi.
•  0 ‘zlashtirishni  rivojlantirish,  sezish,  o ‘zlashtirishni  kengaytirish  va 
toMdirishlarni kuchaytirish.
154

---

■
 
0 ‘quvchilarga  ularning  ijodiy  faoliyatida  m a’nosining  umumiy 
yo‘nalishlarinianglashgayordam berish,o‘zim koniyatlariningrivojlanishini 
bilish.  Shunday  tushunchasiz  ijodiy  faoliyatni  kuchaytiradigan  mashqlar 
o ‘yin deb o ‘zlashtiriladi.
Sanab  o ‘tilgan  maslahatlar  erkin  muloqotda,  fikr  almashuvda,  ijodiy 
bahslashuvda,  eksperimental  ish  jarayonida  b o iib   o ‘tishi  mumkin. 
M ashg‘ulotlarning  tashkil  etishda  asosiy  shart  -   o ‘quvchilarni  ijodga 
shaxsiy  kiritish.  Shunday  ta ’lim  bilim,  idroklarni  shaxsiyat  sohasining 
shakllantiradi, katta sinf o ‘quvchilari ochiq, o ‘zlashtirish va boshqa nuqtayi 
nazarini tushunishi  uchun qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Misol  uchun  qobiliyatlar  rivojlanishining  natijasini  ko‘rib  chiqamiz: 
«Shuni  ko‘rib  o‘tish  kerakki,  hozir  nimalarni  mulohaza  qilsa,  hammasi 
tushunarm ikan...N im agauo‘zqarashigam eniishontir-moqchi?»M enimcha: 
«M a’lumotlarim  yetarli  emas:  to ‘la-to‘kis  bilib  olsam,  yaxshi  bo‘ladi... 
Uni  nohaq  deb  bildiryapmanmi  yoki  ochiqchasiga  o ‘z  munosabatimni 
bildiryapmanmi?  Bu  hoi  ishonchliroq  va  men  o ‘z  fikrimni  o ‘zgartirishim 
kerak»...
O'quvchilarda  ijodiy  fikrlash  rivojlanish  metodlarini  va  mazmunini 
didaktik  izlash  bilim  va  usullarini  shakllantirishga  olib  keldi.  Shunday 
tadqiqiy  oriyentatsiya  o ‘quv  jarayoniga  pedagogik  yondashuvni  o ‘ziga 
kiritadi,  shularda  ta ’limning  maqsadi  yosh  o ‘qituvchilarda  yangi  tajriba, 
kasbiy-tadqiqiy 
faoliyatning 
qurollanishining, 
rolli 
va 
o ‘xshatish 
modellashlarini o ‘zlashtirish  imkoniyatini yaratadi.
Bolalar  tomonidan  mazmunan  m a’lumotlarni  o ‘zlashtirish  bilan 
bog‘liq  bo ‘lgan  aniq  shakllarga  murojaat  qilamiz.  Ta’lim  modellarining 
misollari  orasida  biz  muammolar  tizimi  yechimi  asosida  ijobiy  izlanishni 
tashkillashtirishning bahslashuv va didaktik o'yinlarini ajratamiz.
Sanab  o ‘tilgan  modellar  orasida  biz  didaktik  va  rolli  o ‘quv  o ‘yinlarga 
alohida joy beramiz.
Didaktik 
o‘yinlar 
metodikasinnig 
asosiylari 
ularning 
tizimida 
o ‘rnatilgan,  shu yerda 4 bosqichni ajratsa bo‘ladi.
Oriyentatsiya  -   o ‘rnatiladigan  mavzuning  tasavvuri,  o ‘xshatilishi  va 
uning  qoidalar  xarakteristikasi,  о ‘yin  mulohazalarining  bayoni,  o ‘yin 
o ‘tkazishda  uning  sahnalashtirilishi,  o ‘yin  mazmunining  detallar  ishlab 
chiqarishi  katta  ahamiyatga  ega.  Sahna -   bu  o ‘yinning  tashkiliy  va  sujetli 
sxemasi,  umumiy reja ekan.
Sahna  odatda  o ‘z  ichiga  shunday  bilimlarni  kiritadi:  qiyin  holatning 
tasviri,  o ‘yin  atributlari;  o ‘yin  harakatlarini,  o ‘yin  qatnashuvchilarining 
repertuarini  ishlab  chiqish;  o ‘yin  qatnashuvchilari  uchun  metodik 
ko‘rsatkichlarni yaratish.
155

---