Pedagogika fanining vujudga kelishi va uning rivojlanish bosqichlari

---

•
Pedagogika fanining vujudga kelishi va uning rivojlanish bosqichlari
. 
Pedagogika fanining vujudga kelishi va rivojlanishi Ta'lim amaliyoti insoniyat tsivilizatsiyasining eng 
chuqur qatlamlaridan kelib chiqqan. Bu birinchi odamlar bilan birga paydo bo'ldi. Bolalar hech qanday 
pedagogikasiz, hatto uning mavjudligiga shubha qilmasdan tarbiyalangan. Ta'lim fani ancha keyinroq, 
masalan, geometriya, astronomiya va boshqa ko'plab fanlar mavjud bo'lganda shakllandi. Barcha 
ko'rsatkichlarga ko'ra, u yosh, rivojlanayotgan bilimlar qatoriga kiradi. Birlamchi umumlashtirishlar, 
empirik ma'lumotlar, kundalik tajribadan olingan xulosalarni nazariya deb hisoblash mumkin emas, ular 
faqat ikkinchisining kelib chiqishi, old shartlari. Ma'lumki, barcha fan sohalarining paydo bo'lishining asosiy 
sababi hayot ehtiyojlaridir. Ta'lim odamlar hayotida juda muhim rol o'ynay boshlagan payt keldi. Unda 
yosh avlod tarbiyasi qanday tashkil etilganiga qarab jamiyat tez yoki sekin rivojlanayotgani aniqlandi. 
Ta’lim tajribasini umumlashtirish, yoshlarni hayotga tayyorlash uchun maxsus ta’lim muassasalarini tashkil 
etish zarurati tug‘ildi. Qadi
mgi dunyoning eng rivojlangan davlatlari 
–
Xitoy, Hindiston, Misr, Gretsiyada 
allaqachon ta'lim tajribasini umumlashtirishga, nazariy tamoyillarni ajratib olishga jiddiy urinishlar bo'lgan. 
Tabiat, inson, jamiyat haqidagi barcha bilimlar o‘shanda falsafada
to‘plangan; unda birinchi pedagogik 
umumlashmalar ham qilingan. Qadimgi yunon falsafasi Evropa ta'lim tizimining beshigiga aylandi. Uning 
eng ko'zga ko'ringan vakili Demokrit (miloddan avvalgi 460
–
370 yillar) ta'limni e'tiborsiz qoldirmasdan, 
zamonaviy bilimlarning barcha sohalarida umumlashtiruvchi asarlar yaratdi. Uning asrlar osha bizgacha 
yetib kelgan qanotli aforizmlari chuqur ma’noga to‘la: “Tabiat va tarbiya bir
-
biriga o‘xshashdir. Aniqrog'i, 
tarbiya odamni qayta tiklaydi va tabiatni o'zgartiradi «; «Yaxshi odamlar tabiatdan ko'ra jismoniy mashqlar 
bilan shug'ullanadilar»; «O'qitish go'zal narsalarni faqat mehnat asosida rivojlantiradi». Pedagogika 
nazariyotchilari buyuk qadimgi yunon mutafakkirlari Sokrat (miloddan avvalgi 469-399), uning shogirdi 
Platon (miloddan avvalgi 427-347), Aristotel (miloddan avvalgi 384-322) bo'lib, ularning asarlarida inson 
tarbiyasi bilan bog'liq eng muhim g'oyalar va qoidalar mavjud. Shaxs, uning shaxsiyatining shakllanishi 
chuqur rivojlangan. Asrlar davomida o'zining ob'ektivligi va ilmiy izchilligini isbotlagan bu qoidalar 
pedagogika fanining aksiomatik tamoyillari bo'lib xizmat qiladi. Qadimgi Rim faylasufi va oʻqituvchisi Mark 
Kvintilianning (35
–96) “Notiq tarbiyasi” asari yunon
-rim pedagogik tafakkuri rivojlanishinin
g oʻziga xos 
natijasi boʻldi. Uzoq vaqt davomida Kvintilianning ishi pedagogikaning asosiy kitobi bo'lgan, Tsitseron 
asarlari bilan bir qatorda u barcha ritorik maktablarda o'rganilgan. Hamma zamonlarda ham odamlarning 
ma’naviy va jismoniy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynagan xalq pedagogikasi mavjud bo‘lgan. Odamlar 
axloqiy, mehnat tarbiyasining o'ziga xos va hayratlanarli darajada hayotiy tizimlarini yaratdilar. Masalan, 
qadimgi Yunonistonda kamida bitta zaytun daraxti ekib o'stirgan odamgina voyaga etgan deb hisoblangan. 
Bu «xalq an'analari» tufayli mamlakat mo'l -ko'l mevali zaytun bog'lari bilan qoplangan edi. O'rta asrlarda 
cherkov jamiyatning ma'naviy hayotini monopoliyaga oldi, ta'limni diniy yo'nalishga yo'naltirdi. Ilohiyot va 
sxolastikaning changalida siqilgan ta'lim, asosan, qadimgi davrning ilg'or yo'nalishini yo'qotdi. Asrdan 
asrgacha Evropada deyarli o'n ikki asr davomida mavjud bo'lgan dogmatik ta'limotning o'zgarmas 
tamoyillari takomillashtirildi va mustahkamlandi. Garchi cherkov rahbarlari orasida o'z davri uchun o'qigan 
faylasuflar bo'lsa-da, masalan, keng pedagogik risolalar yaratgan Tertullian (160-222), Avgustin (354-430), 
Akvinas (1225-1274), pedagogik nazariya uzoqqa bormagan. Oldinda Uyg'onish davri bir qator yorqin 
mutafakkirlarga, pedagog-gumanistlarga berdi, ular o'zlarining shiorlari sifatida «Men odamman, men 
uchun hech qanday insoniy narsa begona emas» degan qadimiy so'zni e'lon qildilar. Ular orasida 
Rotterdamlik Gollandiyalik Erasmus (1466-1536), italiyalik Vittorino de Feltre (1378-1446), frantsuz 
Fransua Rabela (1494-1553) va Mishel Monten (1533-1592) bor. Uzoq vaqt davomida pedagogika 
falsafaning ulug'vor ibodatxonasida kamtarona burchakni o'qqa tutishi kerak edi. Faqat 17-asrda. U 
mustaqil fan sifatida vujudga keldi, falsafa bilan minglab mavzularda bog'lanib qoldi. Pedagogikaning 
falsafadan ajratilishi va uni loyihalash v ilmiy tizim buyuk chex o'qituvchisi Yan Amos Komenskiy (1592-
1670) nomi bilan bog'liq. Uning asosiy ishi Veli 1654 yilda Amsterdamda nashr etilgan kaya didaktika 
«birinchi ilmiy va pedagogik kitoblardan biridir. Unda bildirilgan ko'plab fikrlar bugungi kunda ham o'z 
ahamiyatini yoki ilmiy ahamiyatini yo'qotmagan. Komenskiy tomonidan taklif etilgan o‘qitishning sinf
-dars 

---

tizimi kabi tamoyillari, usullari v
a shakllari pedagogik nazariyaning asosi bo‘ldi. «O'rganish narsa va 
hodisalarni bilishga asoslangan bo'lishi kerak, boshqalarning narsalar haqidagi kuzatuvlari va guvohliklarini 
yodlashga emas»; «Eshitish ko'rish bilan, so'z esa qo'l harakati bilan bog'liq bo'lishi kerak»; «tashqi sezgilar 
va aql orqali dalillar asosida» o'rgatish kerak. Buyuk ustozning bu umumlashmalari bizning davrimizga mos 
kelmaydimi? Ya.A.dan farqli o'laroq Komenskiy, ingliz faylasufi va pedagogi Jon Lokk (1632-1704) o'zining 
asosiy sa'y-harakatlarini ta'lim nazariyasiga qaratdi. U «Ta'lim haqidagi fikrlar» nomli asosiy asarida janob 
–
o'z -o'ziga ishongan odamni tarbiyalashga doir qarashlarini bayon qiladi, u keng ta'limni ishbilarmonlik 
fazilatlari bilan, odob -axloqni qat'iy axloqiy e'tiqod bilan birlashtiradi. 18-asr fransuz materialistlari va 
pedagoglari pedagogikada dogmatizm, sxolastika va verbalizmga qarshi murosasiz kurash olib bordilar. D: 
Didro (1713-1784), K. Helvetiya (1715-1771), P. Xolbax (1723-1789) va ayniqsa J.J. Russo (1712-1778). 
«Narsalardan! Narsalardan! 
—
deb xitob qildi u. «Men so'zlarga juda katta ahamiyat berishimizni 
takrorlashni hech qachon to'xtatmayman: gapiradigan tarbiyamiz bilan biz faqat gapiruvchilardan 
bo'lamiz.» Fransuz maʼrifatparvarlarining demokratik gʻoyalari koʻp jihatdan buyuk shveytsariyalik 
oʻqituvchi Iogan Geynrix Pestalotsi (1746
-
1827) ijodini belgilab berdi. “Oh, aziz odamlar! —
deb xitob qildi 
u. «Men sizning qanchalik pastligingizni, qanchalik pastligingizni ko'raman va men sizga turishingizga 
yordam beraman!» Pestalotsi o'z so'zida turdi, o'qituvchilarga o'quvchilarni o'qitish va axloqiy 
tarbiyalashning ilg'or nazariyasini taklif qildi. Iogann Fridrix Gerbart (1776
–
1841) pedagogika tarixidagi 
asosiy, ammo bahsli shaxsdir. Ta'lim psixologiyasi va didaktikasi sohasidagi muhim nazariy 
umumlashmalarga qo'shimcha ravishda (to'rt bo'g'inli dars modeli, tarbiyaviy ta'lim kontseptsiyasi, 
rivojlantiruvchi mashqlar tizimi) u o'z asarlari bilan mashhur bo'lib, u ta'limni joriy etish uchun nazariy asos 
bo'ldi. Ishchilarning keng qatlamini o'qitishdagi kamsituvchi cheklovlar. «O'zgarishdan boshqa hech narsa 
yo'q», - deb o'rgatdi taniqli nemis o'qituvchisi Fridrix Adolf Vilgelm Diesterweg (1790-1886), u ko'plab 
muhim muammolarni o'rgangan, lekin eng muhimi 
–
barcha pedagogik hodisalarga xos bo'lgan qarama -
qarshiliklarni o'rgangan. Taniqli rus mutafakkirlari, faylasuflari va yozuvchilarining asarlari V.G. Belinskiy 
(1811-1848), A.I. Gertsen (1812-1870), N.G. Chernishevskiy (1828-1889), N.A. Dobrolyubov (1836-1861). 
L.N.ning istiqbolli g'oyalari. Tolstoy (1828-1910), N.I. Pirogov (1810-1881). Ular sinf maktabini keskin 
tanqid qilib, xalq ta’limi ishini tubdan o‘zgartirishga chaqirdilar. Rus pedagogikasining jahon shuhrati K.D. 
Ushinskiy (1824-1871). Ushinskiyning asosiy asari 
–
«Pedagogik antropologiya» 1867 yilda nashr etila 
boshlandi. Bir yil o'tgach, «Inson ta'lim sub'ekti sifatida» ning birinchi jildi va bir muncha vaqt o'tgach 
–
ikkinchisi nashr etildi. Uchinchisi tugallanmagan holda qoldi.Ushinskiy pedagogik tizimida ta'limning 
maqsadi, tamoyillari, mohiyati haqidagi ta'limot etakchi o'rinni egallaydi. U oddiy paradoks qonunini 
payqadi: «Tarbiya, agar inson baxtni xohlasa, uni baxtga emas, balki hayot ishiga tayyorlashi kerak». 
Tarbiya, o'z-o'zini takomillashtirish, inson kuchlarining chegaralarini ancha kengaytirishi mumkin: 
jismoniy, aqliy va axloqiy. Ammo «ta'lim maqsadlari qanchalik toza va yuksak bo'lishidan qat'i nazar, bu 
maqsadlarga erishish uchun hali ham kuch bo'lishi kerak». Bosh rol maktabga, o'qituvchiga tegishli. 
“Tarbiyada hamma narsa tarbiyachi shaxsiga asoslanishi kerak, chunki tarbiyaviy kuch faqat inson 
shaxsiyatining jonli manbasidan quyiladi. Hech qanday nizom va dasturlar, hech qanday muassasa sun'iy 
organizmi, qanchalik aqlli o'ylanmagan bo'lsa ham, ta'lim masalasida shaxsning o'rnini bosa olmaydi ». 
Ushinskiy butun pedagogikani bosqichma-
bosqich qayta ko'rib chiqadi. Bu ta’lim tizimini eng so‘nggi ilm
-
fan yutuqlari asosida to‘liq qayta tashkil etishni taqozo etadi: “…nazariyasiz bitta o‘qitish amaliyoti 
tibbiyotdagi shavqatsizlik bilan barobardir”. Psixologiyaning so'nggi yutuqlariga asoslanib, u kuzatuv, 
e'tibor, iroda, xotira, hissiyotlarni shakllantirish usullari bo'yicha batafsil tavsiyalar beradi. O`qitishning 
ongliligi, aniqligi, tizimliligi, kuchliligi didaktik tamoyillarini amalga oshirish yo`llarini ochib beradi. 
Rivojlantirib ta’lim kontseptsiyasini shakllantiradi. Ushinskiy mehnat ta'limining rolini tushunishda o'z 
davridan ancha oldinda: o'rnatilgan qarashlar muzini buzib, ishni to'laqonli tarbiya vositasiga aylantirishni 
taklif qiladi. Ushinskiyning yoshlik kundaligida uning hayotining maqsadi: «Vatanim uchun imkon qadar 
ko'proq foyda keltirish» deb yozilgan. U maqsadiga erishdi. XIX asr oxiri 
–
XX asr boshlari. Pedagogik 
muammolarning «pedagogik muammolarini jadal o'rganish AQShda boshlandi, u erda pedagogik fikrning 
markazi asta-sekin o'zgarib bormoqda. Dogmalarga og'ir bo'lmagan, Yangi Dunyoning tashabbuskor 
zabtuvchilari, hech qanday zarar etkazmasdan, zamonaviy jamiyatdagi pedagogik jarayonlarni o'rganishni 

---

boshladilar va tezda sezilarli natijalarga erishdilar. Umumiy tamoyillar shakllantirildi, inson tarbiyasi 
qonunlari ishlab chiqildi va har bir kishiga belgilangan maqsadlarga nisbatan tez va adolatli tarzda erishish 
imkoniyatini beradigan samarali ta'lim texnologiyalari joriy etildi. Amerika pedagogikasining eng ko'zga 
ko'ringan vakillari-bu asarlari G'arb dunyosida pedagogik fikrning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan 
Jon Dyui (1859-1952) va o'quv jarayonini tadqiq qilish bilan mashhur Edvard Torndik (1874-1949). Va hech 
bo'lmaganda pragmatik dunyoviy, lekin juda samarali texnologiyalarni yaratish. Oktyabrdan keyingi davr 
rus pedagogikasi yangi jamiyatda shaxsni tarbiyalash g'oyalarini ishlab chiqish yo'lidan bordi. S.T. Shatskiy 
(1878
–
1934), RSFSR Xalq ta'limi komissarligi birinchi xalq ta'limi tajriba stantsiyasini boshqargan. 
Sotsialistik maktabning vazifalari qo'yilgan va hal qilingan pedagogika bo'yicha o'quv qo'llanmalarining 
birinchi mualliflari P.P. «Pedagogika» (1922), «Pedagogika asoslari» (1925) kitoblarini yozgan Blonskiy 
(1884-1941) va A.P. Pinkevich (1884-1939), uning «Pedagogikasi» o'sha yillarda nashr etilgan. Sotsializm 
davri pedagogikasi N.K.ning asarlari bilan mashhur bo'ldi. Krupskaya, A.S. Makarenko, V.A. Suxomlinskiy. 
Nazariy izlanishlar N.K. Krupskaya (1869
–
1939) yangi sovet maktabining shakllanishi, sinfdan tashqari 
tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va vujudga kelayotgan Pionerlar harakati muammolari atrofida to'plandi. 
A.S. Makarenko (1888-1939) bolalar jamoasini yaratish va pedagogik rahbarlik tamoyillarini, mehnat 
ta'limi usullarini ilgari surdi va amalda sinab ko'rdi, oilada ongli intizomni shakllantirish va bolalarni 
tarbiyalash muammolarini o'rgandi. V.A. Suxomlinskiy (1918-1970) yoshlarni tarbiyalashning axloqiy 
muammolarini o'rgangan. Uning ko'plab didaktik maslahatlari, maqsadli kuzatuvlari, hatto pedagogik fikr 
va maktabni rivojlantirishning zamonaviy usullarini tushunishda ham o'z ahamiyatini saqlab qoladi. 
Ta'lim amaliyoti insoniyat tsivilizatsiyasining eng chuqur qatlamlaridan kelib chiqqan. Ta'lim birinchi 
odamlar bilan birga paydo bo'lgan, lekin bu fan ancha keyinroq, geometriya, astronomiya va boshqa 
ko'plab fanlar mavjud bo'lganda shakllangan. Barcha fan sohalarining paydo bo'lishining asosiy sababi 
hayot ehtiyojlaridir. Insonlar hayotida tarbiya muhim o‘rin tuta boshlagan davr keldi. Aniqlanishicha, 
unda yosh avlod tarbiyasi qanday tashkil etilganiga qarab, jamiyat tezroq yoki sekin rivojlanadi. Ta'lim 
tajribasini umumlashtirish, yoshlarni hayotga tayyorlash uchun maxsus o'quv muassasalarini yaratish 
zarur bo'ldi. 
Qadimgi dunyoning eng rivojlangan davlatlari 
–
Xitoy, Hindiston, Misr, Gretsiyada ta'lim tajribasini 
umumlashtirishga, uning nazariy tamoyillarini ajratib olishga urinishlar bo'lgan. Qadimgi yunon falsafasi 
Yevropa ta’lim tizimlarining beshigi bo‘ldi. Uning eng ko'zga ko'ringan vakili Demokrit(Eramizdan avvalgi 
460-370 yillar) shunday yozgan: «Tabiat va tarbiya o'xshash. Ya'ni, tarbiya insonni qayta tiklaydi va 
tabia
tni o'zgartiradi, yaratadi … Yaxshi odamlar tabiatdan ko'ra ko'proq tarbiyadan ko'proq bo'ladi.» 
Pedagogika nazariyotchilari qadimgi yunon yirik mutafakkirlari edi Sokrat(miloddan avvalgi 469-399), 
Platon(Miloddan avvalgi 427-347), Aristotel(Miloddan avvalgi 384-332). Ularning asarlarida insonni 
tarbiyalash, uning shaxsiyatini shakllantirish bilan bog'liq eng muhim g'oya va qoidalar chuqur 
rivojlangan. Yunon-rim pedagogik tafakkurining o'ziga xos natijasi qadimgi rim faylasufi va 
o'qituvchisining «Notiqni tarbiyalash» asari edi. Mark Fabius Kvintilian(Milodiy 35-96). 
O'rta asrlarda cherkov ta'limni diniy yo'nalishga yo'naltirib, jamiyatning ma'naviy hayotini 
monopollashtirdi. Bu vaqtda ta'lim qadim zamonlarning ilg'or yo'nalishini yo'qotdi. Asrdan asrgacha 
Evropada qariyb 12 asr davomida mavjud bo'lgan dogmatik ta'limotning o'zgarmas tamoyillari 
takomillashtirildi va mustahkamlandi. Va cherkov rahbarlari orasida ma'rifatli faylasuflar bo'lsa ham 
–
Tertullian(160
–
222), Avgustin(354
–
430), Aquinas(1225-1274), keng pedagogik risolalar yaratgan, 
pedagogika nazariyasi unchalik rivojlanmagan. Uyg'onish davri bir qancha gumanist pedagoglarni berdi 
–
bular Rotterdamlik Erasmus(1466
–
1536), Vittorino de Feltre(1378
–
1446), Fransua Rabela(1494
–
1553), 
Mishel Monten(1533
–
1592). Pedagogika uzoq falsafaning bir qismi bo'lib kelgan va faqat 17 -asrda. 
Mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Va bugungi kunda pedagogika falsafa bilan minglab iplar bilan 
bog'langan. Bu ikkala fan ham inson bilan shug'ullanadi, uning hayoti va rivojlanishini o'rganadi. 
Pedagogikaning falsafadan ajralib, uni ilmiy tizimga aylantirishi buyuk chex o'qituvchisi nomi bilan bog'liq 
Yan Amos Komenskiy(1592-1670). Uning asosiy asari «Buyuk didaktika» (1654) birinchi ilmiy va 

---

pedagogik kitoblardan biridir. Unda bildirilgan ko'plab fikrlar bugungi kunda ham o'z ahamiyatini va ilmiy 
ahamiyatini yo'qotmagan. Tomonidan taklif qilingan Ya.A. Komensiyning tamoyillari, usullari, ta'lim 
shakllari, masalan, tabiatga muvofiqlik printsipi, sinf-dars tizimi pedagogik nazariyaning oltin fondiga 
kirdi. Ingliz faylasufi va o'qituvchisi Jon Lokk(1632-1704) asosiy harakatlarini ta'lim nazariyasiga qaratdi. 
«Ta'lim haqidagi fikrlar» nomli asosiy asarida u keng ko'lamli ta'limni ishbilarmonlik fazilatlari bilan, odob 
-axloqni qat'iy ishonch bilan uyg'unlashtirgan, o'ziga ishongan odamni tarbiyalash haqidagi fikrlarini 
bayon qilgan. Pedagogika tarixiga G'arbning mashhur pedagoglarining ismlari kiradi Denis Didro(1713
–
1784), Jan Jak Russo(1712
–
1778), Iogann Geynrix Pestalozzi(1746
–
1827), Yoxann Fridrix Herbart(1776
–
1841), Adolf Disterweg(1790
–
1841). Tarbiya g'oyalari rus pedagogikasida ham faol rivojlangan, ular 
ismlar bilan bog'liq V.G. Belinskiy(1811
–
1848), A.I. Gertsen(1812
–
1870), N.G. Chernishevskiy(1828
–
1889), L.N. Tolstoy(1828
–
1910). U rus pedagogikasiga jahon shuhratini keltirdi Konstantin Dmitrievich 
Ushinskiy(1824-1871). U nazariya va o'qitish amaliyotida inqilob qildi. Ushinskiy pedagogik tizimida 
ta'limning maqsadi, tamoyillari, mohiyati haqidagi ta'limot etakchi o'rinni ega
llaydi. “Tarbiya, agar 
insonga baxt istasa, uni baxtga emas, balki hayot mehnatiga tayyorlashi kerak”, deb yozadi u. Tarbiya, 
o‘z
-
o‘zini takomillashtirish inson kuch
-quvvat chegaralarini 
–
jismoniy, aqliy va axloqiy chegaralarini 
ancha kengaytira oladi. Ushinskiyning so'zlariga ko'ra, etakchi rol maktab, o'qituvchiga tegishli: 
«Tarbiyada hamma narsa tarbiyachining shaxsiga asoslangan bo'lishi kerak, chunki tarbiyaviy kuch faqat 
inson shaxsiyatining tirik manbasidan to'kiladi. Hech qanday nizom va dasturlar, hech qanday muassasa 
sun'iy organizmi, qanchalik aqlli o'ylangan bo'lmasin, tarbiya masalasida shaxsning o'rnini bosa olmaydi 
». 
K. D. Ushinskiy barcha pedagogikani qayta ko'rib chiqdi va so'nggi ilmiy yutuqlar asosida ta'lim tizimini 
to'liq qayta tashkil etishni talab qildi. U «nazariyasiz bitta o'qitish amaliyoti tibbiyotdagi xiralik bilan bir 
xil» deb hisoblardi. XIX asr oxiri 
–
XX asr boshlari. Pedagogik muammolarning «pedagogik muammolarini 
jadal o'rganish AQShda boshlandi, u erda pedagogik fikrning markazi asta-sekin o'zgarib bormoqda. 
Dogmalarga og'ir bo'lmagan, Yangi Dunyoning tashabbuskor zabtuvchilari, hech qanday zarar 
etkazmasdan, zamonaviy jamiyatdagi pedagogik jarayonlarni o'rganishni boshladilar va tezda sezilarli 
natijalarga erishdilar. Umumiy tamoyillar shakllantirildi, inson tarbiyasi qonunlari ishlab chiqildi va har 
bir kishiga belgilangan maqsadlarga nisbatan tez va adolatli tarzda erishish imkoniyatini beradigan 
samarali ta'lim texnologiyalari joriy etildi. Amerika pedagogikasining eng ko'zga ko'ringan vakillari-bu 
asarlari G'arb dunyosida pedagogik fikrning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan Jon Dyui (1859-1952) 
va o'quv jarayonini tadqiq qilish bilan mashhur Edvard Torndik (1874-1949). Va hech bo'lmaganda 
pragmatik dunyoviy, lekin juda samarali texnologiyalarni yaratish.
Oktyabrdan keyingi davr rus pedagogikasi yangi jamiyatda shaxsni tarbiyalash g'oyalarini ishlab chiqish 
yo'lidan bordi. S.T. Shatskiy (1878
–
1934), RSFSR Xalq ta'limi komissarligi birinchi xalq ta'limi tajriba 
stantsiyasini boshqargan. Sotsialistik maktabning vazifalari qo'yilgan va hal qilingan pedagogika bo'yicha 
o'quv qo'llanmalarining birinchi mualliflari P.P. «Pedagogika» (1922), «Pedagogika asoslari» (1925) 
kitoblarini yozgan Blonskiy (1884-1941) va A.P. Pinkevich (1884-1939), uning «Pedagogikasi» o'sha 
yillarda nashr etilgan. Sotsializm davri pedagogikasi N.K.ning asarlari bilan mashhur bo'ldi. Krupskaya, 
A.S. Makarenko, V.A. Suxomlinskiy. Nazariy izlanishlar N.K. Krupskaya (1869
–
1939) yangi sovet 
maktabining shakllanishi, sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va vujudga kelayotgan 
Pionerlar harakati muammolari atrofida to'plandi. A.S. Makarenko (1888-1939) bolalar jamoasini 
yaratish va pedagogik rahbarlik tamoyillarini, mehnat ta'limi usullarini ilgari surdi va amalda sinab ko'rdi, 
oilada ongli intizomni shakllantirish va bolalarni tarbiyalash muammolarini o'rgandi.
V.A. Suxomlinskiy (1918-1970) yoshlarni tarbiyalashning axloqiy muammolarini o'rgangan. Uning ko'plab 
didaktik maslahatlari, maqsadli kuzatuvlari, hatto pedagogik fikr va maktabni rivojlantirishning 
zamonaviy usullarini tushunishda ham o'z ahamiyatini saqlab qoladi. Ta'lim amaliyoti insoniyat 
tsivilizatsiyasining eng chuqur qatlamlaridan kelib chiqqan. Ta'lim birinchi odamlar bilan birga paydo 
bo'lgan, lekin bu fan ancha keyinroq, geometriya, astronomiya va boshqa ko'plab fanlar mavjud 

---

bo'lganda shakllangan. Barcha fan sohalarining paydo bo'lishining asosiy sababi hayot ehtiyojlaridir. 
Insonlar hayotida tarbiya muhim o‘rin tuta boshla
gan davr keldi. Aniqlanishicha, unda yosh avlod 
tarbiyasi qanday tashkil etilganiga qarab, jamiyat tezroq yoki sekin rivojlanadi. Ta'lim tajribasini 
umumlashtirish, yoshlarni hayotga tayyorlash uchun maxsus o'quv muassasalarini yaratish zarur bo'ldi.
Qadimgi dunyoning eng rivojlangan davlatlari 
–
Xitoy, Hindiston, Misr, Gretsiyada ta'lim tajribasini 
umumlashtirishga, uning nazariy tamoyillarini ajratib olishga urinishlar bo'lgan.
Qadimgi yunon falsafasi Yevropa ta’lim tizimlarining beshigi bo‘ldi. Uning e
ng ko'zga ko'ringan vakili 
Demokrit(Eramizdan avvalgi 460-370 yillar) shunday yozgan: «Tabiat va tarbiya o'xshash. Ya'ni, tarbiya 
insonni qayta tiklaydi va tabiatni o'zgartiradi, yaratadi … Yaxshi odamlar tabiatdan ko'ra ko'proq 
tarbiyadan ko'proq bo'ladi.» Pedagogika nazariyotchilari qadimgi yunon yirik mutafakkirlari edi 
Sokrat(miloddan avvalgi 469-399), Platon(Miloddan avvalgi 427-347), Aristotel(Miloddan avvalgi 384-
332). Ularning asarlarida insonni tarbiyalash, uning shaxsiyatini shakllantirish bilan bog'liq eng muhim 
g'oya va qoidalar chuqur rivojlangan. Yunon-rim pedagogik tafakkurining o'ziga xos natijasi qadimgi rim 
faylasufi va o'qituvchisining «Notiqni tarbiyalash» asari edi. Mark Fabius Kvintilian(Milodiy 35-96). 
O'rta asrlarda cherkov ta'limni diniy yo'nalishga yo'naltirib, jamiyatning ma'naviy hayotini 
monopollashtirdi. Bu vaqtda ta'lim qadim zamonlarning ilg'or yo'nalishini yo'qotdi. Asrdan asrgacha 
Evropada qariyb 12 asr davomida mavjud bo'lgan dogmatik ta'limotning o'zgarmas tamoyillari 
takomillashtirildi va mustahkamlandi. Va cherkov rahbarlari orasida ma'rifatli faylasuflar bo'lsa ham 
–
Tertullian(160
–
222), Avgustin(354
–
430), Aquinas(1225-1274), keng pedagogik risolalar yaratgan, 
pedagogika nazariyasi unchalik rivojlanmagan. Uyg'onish davri bir qancha gumanist pedagoglarni berdi 
–
bular Rotterdamlik Erasmus(1466
–
1536), Vittorino de Feltre(1378
–
1446), Fransua Rabela(1494
–
1553), 
Mishel Monten(1533
–
1592). Pedagogika uzoq falsafaning bir qismi bo'lib kelgan va faqat 17 -asrda. 
Mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Va bugungi kunda pedagogika falsafa bilan minglab iplar bilan 
bog'langan. Bu ikkala fan ham inson bilan shug'ullanadi, uning hayoti va rivojlanishini o'rganadi. 
Pedagogikaning falsafadan ajralib, uni ilmiy tizimga aylantirishi buyuk chex o'qituvchisi nomi bilan bog'liq 
Yan Amos Komenskiy(1592-1670). Uning asosiy asari «Buyuk didaktika» (1654) birinchi ilmiy va 
pedagogik kitoblardan biridir. Unda bildirilgan ko'plab fikrlar bugungi kunda ham o'z ahamiyatini va ilmiy 
ahamiyatini yo'qotmagan. Tomonidan taklif qilingan Ya.A. Komensiyning tamoyillari, usullari, ta'lim 
shakllari, masalan, tabiatga muvofiqlik printsipi, sinf-dars tizimi pedagogik nazariyaning oltin fondiga 
kirdi. Ingliz faylasufi va o'qituvchisi Jon Lokk(1632-1704) asosiy harakatlarini ta'lim nazariyasiga qaratdi. 
«Ta'lim haqidagi fikrlar» nomli asosiy asarida u keng ko'lamli ta'limni ishbilarmonlik fazilatlari bilan, odob 
-axloqni qat'iy ishonch bilan uyg'unlashtirgan, o'ziga ishongan odamni tarbiyalash haqidagi fikrlarini 
bayon qilgan. Pedagogika tarixiga G'arbning mashhur pedagoglarining ismlari kiradi Denis Didro(1713
–
1784), Jan Jak Russo(1712
–
1778), Iogann Geynrix Pestalozzi(1746
–
1827), Yoxann Fridrix Herbart(1776
–
1841), Adolf Disterweg(1790
–
1841). Tarbiya g'oyalari rus pedagogikasida ham faol rivojlangan, ular 
ismlar bilan bog'liq V.G. Belinskiy(1811
–
1848), A.I. Gertsen(1812
–
1870), N.G. Chernishevskiy(1828
–
1889), L.N. Tolstoy(1828
–
1910). U rus pedagogikasiga jahon shuhratini keltirdi Konstantin Dmitrievich 
Ushinskiy(1824-1871). U nazariya va o'qitish amaliyotida inqilob qildi. Ushinskiy pedagogik tizimida 
ta'limning maqsadi, tamoyillari, mohiyati haqidagi ta'limot etakchi o'rinni egallaydi. “Tarbiya, agar 
insonga baxt istasa, uni baxtga emas, balki hayot mehnatiga tayyorlashi k
erak”, deb yozadi u. Tarbiya, 
o‘z
-
o‘zini takomillashtirish inson kuch
-quvvat chegaralarini 
–
jismoniy, aqliy va axloqiy chegaralarini 
ancha kengaytira oladi. 
Ushinskiyning so'zlariga ko'ra, etakchi rol maktab, o'qituvchiga tegishli: «Tarbiyada hamma narsa 
tarbiyachining shaxsiga asoslangan bo'lishi kerak, chunki tarbiyaviy kuch faqat inson shaxsiyatining tirik 
manbasidan to'kiladi. Hech qanday nizom va dasturlar, hech qanday muassasa sun'iy organizmi, 
qanchalik aqlli o'ylangan bo'lmasin, tarbiya masalasida shaxsning o'rnini bosa olmaydi ». K. D. Ushinskiy 
barcha pedagogikani qayta ko'rib chiqdi va so'nggi ilmiy yutuqlar asosida ta'lim tizimini to'liq qayta 

---

tashkil etishni talab qildi. U «nazariyasiz bitta o'qitish amaliyoti tibbiyotdagi xiralik bilan bir xil» deb 
hisoblardi.
XIX asr oxiri 
–
XX asr boshlarida. Qo'shma Shtatlarda pedagogik muammolar bo'yicha jadal tadqiqotlar 
boshlandi: umumiy tamoyillar shakllantirildi, inson tarbiyasi qonuniyatlari ishlab chiqildi, har bir insonga 
tez va muvaffaqiyatli ravishda rejalashtirilgan maqsadlarga erishish imkoniyatini beradigan samarali 
ta'lim texnologiyalari ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Amerika pedagogikasining eng ko'zga ko'ringan 
vakillari Jon Dyui(1859-1952), uning ishlari butun G'arb dunyosida pedagogik fikrning rivojlanishiga katta 
ta'sir ko'rsatdi va Edvard Torndik(1874-1949), o'quv jarayoni, samarali ta'lim texnologiyalarini yaratish 
bo'yicha olib borgan tadqiqotlari bilan mashhur
Amerikalik o'qituvchi va shifokorning nomi Rossiyada yaxshi ma'lum. Benjamena Spok(1903-1998). Bir 
qarashda, jamoatchilikka ikkinchi darajali savolni berib: bola tarbiyasida nima ustunlik qilishi kerak - 
zo'ravonlik yoki mehribonlik bilan u o'z vatanidan tashqarida ongni qo'zg'atdi. Bu oddiy savolga javob 
hali aniq emas. 
XX asr boshlarida. jahon pedagogikasida bola shaxsini erkin tarbiyalash va rivojlantirish g'oyalari faol 
tarqala boshladi. Italiyalik o'qituvchi ularni rivojlantirish va ommalashtirish uchun ko'p ishlarni amalga 
oshirdi. Mariya Montessori(1870-
1952). “Ilmiy
pedagogika metodikasi” kitobida u bolalik 
imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish zarurligini ta’kidlagan. 
O'z-o'zini o'rganish boshlang'ich maktabning asosiy shakli bo'lishi kerak. Montessori yosh o'quvchilarning 
ona tili grammatikasi, geometriya, arifmetika, biologiya va boshqa fanlarni individual o'rganishi uchun 
didaktik materiallar yig'di. Bu materiallar shunday tuzilganki, bola o'z xatolarini mustaqil ravishda aniqlay 
oladi va tuzatadi. Bugungi kunda Rossiyada Montessori tizimining ko'plab tarafdorlari va izdoshlari bor. 
Bolalarni erkin tarbiyalash g‘oyalari amalga oshirilayotgan “Bolalar bog‘chasi –
maktab” majmualari 
muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda. Rossiyada bepul ta'lim berish g'oyalarining tarafdori edi 
Konstantin Nikolaevich Ventzel(1857-1947). U dunyodagi birinchi bola huquqlari deklaratsiyasini yaratdi 
(1917). 1906-1909 yillarda. Moskvada u yaratgan Erkin bola uyi muvaffaqiyatli faoliyat yuritdi. Bu asl 
ta'lim muassasasida bosh qahramon bola edi. 
O'qituvchilar va o'qituvchilar uning qiziqishlariga moslashishi, tabiiy qobiliyat va sovg'alarni 
rivojlantirishga yordam berishi kerak edi. Oktyabrdan keyingi davrdagi rus pedagogikasi yangi jamiyatda 
odamni tarbiyalash g'oyalarini o'zicha anglash va rivojlantirish yo'lidan bordi. S.T. Shatskiy (1878-1934), 
P.P. Blonskiy (1884-1941), A.P. Pinkevich (1884-1939). Sotsializm davri pedagogikasi N.K.ning asarlari 
bilan mashhur bo'ldi. Krupskaya, A.S. Makarenko, V.A. Suxomlinskiy. Nazariy qidiruvlar Nadejda 
Konstantinovna Krupskaya(1869-1939) yangi sovet maktabining shakllanishi, sinfdan tashqari tarbiyaviy 
ishlarni tashkil etish va vujudga kelayotgan kashshoflar harakati muammolari atrofida to'plandi. Anton 
Semenovich Makarenko(1888-1939) bolalar jamoasini yaratish va pedagogik rahbarlik tamoyillarini, 
mehnat ta'limi usullarini ilgari surdi va amaliyotda sinab ko'rdi, oilada ongli intizomni shakllantirish va 
bolalarni tarbiyalash muammolarini o'rgandi. 
Vasiliy Aleksandrovich Suxomlinskiy(1918-
1970) o‘z tadqiqotlarini yoshlarni tarbiyalashning axl
oqiy 
muammolari atrofida yo‘naltirdi. Uning ko'plab didaktik maslahatlari va o'rinli kuzatishlari jamiyatni 
tubdan qayta qurish bosqichida pedagogik fikr va maktabni rivojlantirishning zamonaviy usullarini 
tushunishda o'z ahamiyatini saqlab qoldi. 1940-196
0 yillarda. xalq ta’limi sohasida faol ishlagan Mixail 
Alekseevich Danilov(1899-1973). U boshlang'ich maktab kontseptsiyasini yaratdi ("Boshlang'ich 
ta'limning vazifalari va xususiyatlari", 1943), "Insonning aqliy va axloqiy rivojlanishida boshlang'ich 
maktabning o'rni" (1947) kitobini yozdi va o'qituvchilar uchun ko'plab qo'llanmalar tuzdi. Rus tili 
o'qituvchilari bugun ham ularga tayanishmoqda. Boshlang'ich maktablar orasida to'liq sinflarni yaratish 
uchun o'quvchilar etarli bo'lmagan va bir o'qituvchi bir vaqtning o'zida turli yoshdagi bolalarni o'qitishga 
majbur bo'lgan kichik aholi punktlari va qishloqlarda tashkil etilgan kichik maktablar alohida o'rin tutadi. 
Bunday maktablarda ta'lim va tarbiya masalalari M.A. "O'qituvchilar uchun qo'llanma" ni (1950) tuzgan 

---

Melnikov, tabaqalashtirilgan (ya'ni alohida) o'qitish metodikasining asoslarini belgilab berdi. 1970-80-
yillarda. boshlang'ich ta'lim muammolarini faol ishlab chiqish akademik L.V. rahbarligida ilmiy 
laboratoriyada amalga oshirildi. Zankova. Tadqiqotlar natijasida o'quvchilarning kognitiv imkoniyatlarini 
rivojlantirish ustuvorligidan kelib chiqqan holda, kichik yoshdagi o'quvchilarni o'qitishning yangi tizimi 
yaratildi. 1980-yillarning oxirida. Rossiyada maktabni ta'mirlash va qayta qurish harakati boshlandi. Bu 
hamkorlik pedagogikasi deb ataladigan narsaning paydo bo'lishida o'z aksini topdi (Sh.A.Amo-nashvili, 
S.L.Soloveichik, V.F.Shatalov, N.P.Guzik, N.N.Paltishev, V.A. ... Butun mamlakat Moskva boshlang'ich 
maktab o'qituvchisi S.N. Lisenkovaning "O'rganish oson bo'lganda", diagrammalar, tayanchlar, kartalar, 
jadvallardan foydalanish asosida kichik yoshdagi o'quvchilar faoliyatini "sharh bilan boshqarish" 
usullarini tavsiflaydi. S.N. Lysenkova "ilg'or ta'lim" usulini ham yaratdi. 
So'nggi o'n yilliklarda pedagogikaning bir qator sohalarida, birinchi navbatda, maktabgacha va 
boshlang'ich maktab ta'limining yangi texnologiyalarini ishlab chiqishda aniq yutuqlarga erishildi. Yuqori 
sifatli o'quv dasturlari bilan jihozlangan zamonaviy kompyuterlar o'quv jarayonini boshqarish vazifalarini 
engishga yordam beradi, bu esa kam energiya va vaqt bilan yuqori natijalarga erishishga imkon beradi. 
Ta'limning yanada ilg'or usullarini yaratish sohasidagi yutuqlar aniqlandi. Ilmiy -ishlab chiqarish 
majmualari, mualliflik maktablari, tajriba maydonchalari ijobiy o'zgarishlar yo'lidagi muhim bosqichlardir.
Yangi rus maktabi insonparvarlik, shaxsga yo'naltirilgan ta'lim va tarbiya sari intilmoqda. Biroq, 
pedagogika fanida hali bolalarni qanday tarbiyalash kerakligi haqida yagona umumiy fikr yo'q. Qadim 
zamonlardan to hozirgi kungacha ta'limga qarama -qarshi ikkita qarash mavjud: 1) bolalarni qo'rquv va 
itoatkorlikda tarbiyalash kerak; 2) siz bolalarni mehr va mehr bilan tarbiyalashingiz kerak. Agar hayot 
yondashuvlardan birini qat'iyan rad etsa, u allaqachon mavjud bo'lishni to'xtatgan bo'lar edi. Ammo bu 
butun qiyinchilik: ba'zi hollarda qat'iy qoidalar asosida tarbiyalangan, hayotga keskin qarashli, o'jar 
xarakterli va murosasiz qarashlarga ega, ba'zi hollarda yumshoq, mehribon, aqlli, xudojo'y va 
insonparvar odamlardir. .
Tarbiya an'analari odamlar qanday sharoitda yashashiga, davlatlar qanday siyosat olib borishiga qarab 
yaratiladi. Qadimdan osoyishta, farovon hayot kechirgan jamiyatlarda insonparvarlik ruhida 
tarbiyalanish tendentsiyalari hukm suradi. Doimiy kurash olib boradigan jamiyatlarda kattaning 
obro'siga, kichikning so'zsiz itoatkorligiga asoslangan qattiqqo'l tarbiya hukm suradi. Shuning uchun 
bolalarni qanday tarbiyalash masalasi hayotning o'zi emas, balki ilm -fanning huquqi. Avtoritar 
(hokimiyatga ko'r-ko'rona bo'ysunishga asoslangan) ta'lim juda ishonchli ilmiy asosga ega. 
Shunday qilib, I.F. Gerbart bola tug'ilishidanoq «yovvoyi o'ynoqilik»ga xosdir, degan fikrni ilgari surar 
ekan, ta'limdan qat'iylikni talab qildi. U tarbiya usullarini tahdid qilish, bolalarni nazorat qilish, buyruq va 
taqiqlar deb hisoblagan. Tartibni buzgan bolalar uchun u maktabda jarima jurnallarini joriy qilishni 
tavsiya qildi. Ko'p darajada, Gerbart ta'siri ostida tarbiya amaliyoti rivojlandi, bu taqiqlar va jazolarning 
butun tizimini o'z ichiga oldi: bolalar kechki ovqatsiz qoldirildi, burchakka qo'yildi, jazo kamerasiga 
joylashtirildi, aybdorlarning ismlari. Jarima jurnali qayd etildi. Rossiya avtoritar ta'limotning buyruqlariga 
amal qilgan davlatlar qatoriga kirdi. Avtoritar tarbiyaga norozilik ifodasi sifatida J.J. tomonidan ilgari 
surilgan erkin tarbiya nazariyasi. Russo. U va uning izdoshlari o'sib ulg'aygan odamning bolasini hurmat 
qilishga, o'zini tutishga emas, balki har tomonlama tarbiya jarayonida uning tabiiy rivojlanishini 
rag'batlantirishga chaqirgan. Hozirgi vaqtda bu nazariya gumanistik pedagogikaning kuchli oqimiga 
aylandi va butun dunyoda ko'plab tarafdorlarini qo'lga kiritdi.
Ta'limni insonparvarlashtirishni faol qo'llab -quvvatlagan rus o'qituvchilari orasida L.N. Tolstoy, K.M. 
Wentzel, K.D. Ushinskiy, N.I. Pirogov, P.F. Lesgaft, S.T. Shatskiy, V.A. Suxomlinskiy va boshqalar.Ularning 
sa'y-harakatlari tufayli rus pedagogikasi bolalar foydasiga sezilarli imtiyozlar berdi. Ammo gumanistik 
o'zgarishlar hali tugallanmagan, rus maktabi ularni ko'paytirishda davom etmoqda. 
Gumanistik pedagogika Bu o'quvchilarni o'z imkoniyatlariga qarab rivojlanayotgan ta'lim jarayonining 
faol, ongli, teng huquqli ishtirokchilari rolini tasdiqlovchi ilmiy nazariyalar tizimidir. Gumanizm nuqtai 

---

nazaridan, tarbiyaning asosiy maqsadi shundan iboratki, har bir o'quvchi faoliyat, bilim va muloqotning 
vakolatli sub'ektiga, erkin, mustaqil shaxsga aylanishi mumkin. Ta'lim jarayonini insonparvarlashtirish 
o'lchovi, bu jarayon shaxsning o'zini o'zi anglashi, unga xos bo'lgan barcha tabiiy moyilliklarni va uning 
erkinlik qobiliyatini ochib berish uchun qanday old shart-sharoitlarni yaratishi bilan belgilanadi. 
Gumanistik pedagogika shaxsiyatga yo'naltirilgan. Uning o'ziga xos xususiyatlari: axborot hajmini 
o'zlashtirish va ma'lum ko'nikma va qobiliyatlarni tashkil etish o'rniga shaxsning aqliy, jismoniy, 
intellektual, axloqiy va boshqa sohalarini rivojlantirishga ustuvorliklarning siljishi; Har xil ta'limiy va 
hayotiy vaziyatlarda ongli ravishda qaror qabul qila oladigan, erkin, mustaqil fikrlaydigan va harakat 
qiladigan shaxs, gumanist fuqaro shakllanishiga sa'y-harakatlarni jamlash; o'quv va tarbiya jarayonini 
qayta yo'naltirishga muvaffaqiyatli erishish uchun tegishli tashkiliy sharoitlarni ta'minlash. Ta'lim 
jarayonini insonparvarlashtirish deganda o'qituvchi va talaba o'rtasida normal insoniy munosabatlarni 
o'rnatish imkoniyatini inkor etuvchi shaxsga pedagogik bosim bilan avtoritar pedagogikadan voz kechish, 
shaxsiyatga yo'naltirilgan pedagogikaga o'tish sifatida tushunish kerak. Talabalarning shaxsiy erkinligi va 
faoliyatiga mutlaq ahamiyat. Bu jarayonni insonparvarlashtirish deganda, talaba o'qiy olmaydigan, o'z 
imkoniyatlaridan past o'qiy olmaydigan, ta'lim ishlarining befarq ishtirokchisi yoki hayotning tez 
oqayotgan kuzatuvchisi bo'lib qolmaydigan sharoitlarni yaratish tushuniladi. 
Gumanistik pedagogika maktabni o'quvchiga moslashtirish, qulaylik va «psixologik xavfsizlik» muhitini 
ta'minlashni anglatadi. Gumanistik pedagogika quyidagilarni talab qiladi: 1) o'quvchiga insoniy 
munosabat; 2) uning huquq va erkinliklarini hurmat qilish; 3) o'quvchiga mumkin bo'lgan va oqilona 
tuzilgan talablarni taqdim etish; 4) o'quvchining pozitsiyasini hurmat qilish, hatto u talablarni 
bajarishdan bosh tortsa ham; 5) bolaning o'zi bo'lish huquqini hurmat qilish; 6) tarbiyalanuvchining aniq 
maqsadlarini o'quvchining ongiga etkazish; 7) zarur sifatlarning zo'ravonliksiz shakllanishi; 8) shaxs sha'ni 
va qadr-qimmatini kamsituvchi jismoniy va boshqa jazolardan voz kechish; 9) shaxsning har qanday 
sababga ko'ra uning e'tiqodiga (insonparvarlik, diniy va boshqalar) zid bo'lgan fazilatlarini to'liq rad etish 
huquqini tan olish.
Gumanistik pedagogik tizimlar yaratuvchilari butun dunyoga ma'lum 
–
M. Montessori, R. Shtayner, S. 
Freny. Ular tomonidan yaratilgan yo'nalishlar endi ko'pincha pedagoglar deb ataladi. Pedagogik fanning 
asosiy tushunchalari Pedagogika yunoncha «pay -dos» - bola va «oldin» - xabar berish so'zlaridan kelib 
chiqqan. So'zma-so'z tarjimada «payago-gos» «maktab mudiri» degan ma'noni anglatadi.
Qadimgi Yunonistonda qul o'qituvchi deb atalgan, u tom ma'noda xo'jayinining bolasini qo'lidan olib, 
maktabga kuzatib qo'ygan. Bu maktabni ko'pincha boshqa bir qul o'rgatgan, faqat olim. Asta -sekin 
«pedagogika» so'zi umumiy ma'noda «bolani hayotga etaklash», ya'ni uni tarbiyalash va o'rgatish, uning 
ma'naviy va jismoniy rivojlanishiga rahbarlik qilish uchun ishlatila boshlandi. Ko'pincha, keyinchalik 
mashhur bo'lgan odamlarning ismlari yonida, ularni tarbiyalagan o'qituvchilarning ismlari ham ataladi. 
Vaqt o'tishi bilan bilimlarning to'planishi bolalarni tarbiyalashning maxsus fanining paydo bo'lishiga olib 
keldi.
Nazariya aniq dalillardan tozalandi, kerakli umumlashmalarni tuzdi va eng muhim munosabatlarni 
ajratdi. Shunday qilib, pedagogika bolalarni tarbiyalash va o'qitish faniga aylandi. Pedagogika haqidagi 
bu tushuncha 20 -asrning o'rtalariga qadar saqlanib qolgan. Va faqat so'nggi o'n yilliklarda malakali 
pedagogik rahbarlikka nafaqat bolalar, balki kattalar ham muhtoj ekanligi ayon bo'ldi. Hozirgi zamon 
pedagogikasining eng qisqa, eng umumiy va ayni paytda nisbatan aniq ta’rifi inson tarbiyasi haqidagi 
fandir. Bu yerda “tarbiya” tushunchasi keng ma’noda, jumladan, ta’lim, tarbiya, rivojlanish kabi 
ma’nolarda qo‘llaniladi. “Ta’lim” tushunchasining chegaralarini kengaytirish fanning tarixiy nomiga 
ziddir. Shu bois jahon pedagogik lug‘atida yangi atamalar ko‘proq qo‘llanilayapti –
“androgogiya” 
(yunoncha “andros” –
odam va “ago” –
yetaklovchi) va “antropogiya” (yunoncha “anthropos” –
shaxs va 
«oldin» - 
rahbarlik qilish) … Har doim o'qituvchilar odamlarga tabiat tomonidan berilgan 
imkoniyatlardan foydalanishda, yangi fazilatlarni shakllantirishda yordam berishning eng yaxshi usullarini 

---

izlaganlar. Ming yillar davomida kerakli bilimlar asta -sekin to'planib bordi, pedagogik tizimlar birin -ketin 
yaratildi, sinab ko'rildi va rad etildi, eng hayotiy va eng foydalilari qolguncha. 
Ta'lim fani ham rivojlanmoqda, uning asosiy vazifasi inson tarbiyasi haqidagi ilmiy bilimlarni to'plash va 
tizimlashtirishdir. Ilm -fan maqsadi haqida mulohaza yuritib, buyuk rus olimi D.I. Mendeleyev shunday 
xulosaga keldi: har bir ilmiy nazariyaning ikkita asosiy va yakuniy maqsadi bor 
–
bashorat va foyda. 
Pedagogika umumiy qoidadan istisno emas. Uning vazifasi odamlarni tarbiyalash, o'qitish va o'qitish 
qonunlarini o'rganish va shu asosda pedagogik amaliyotga qo'yilgan maqsadlarga erishishning eng yaxshi 
usullari va usullarini ko'rsatishdir. Nazariya amaliyotchi o'qituvchilarni turli yosh guruhlari, ijtimoiy 
shakllardagi odamlarning ta'lim jarayonlarining xususiyatlari, turli sharoitlarda ta'lim jarayonini bashorat 
qilish, loyihalash va amalga oshirish, uning samaradorligini baholash qobiliyati haqida kasbiy bilimlar 
bilan qurollantiradi.
O‘qitish, ta’lim va tarbiyaning eng yangi texnologiyalari, samarali usullari pedagogik laboratoriyalarda 
ham tug‘iladi
.Ta'limning asosiy maqsadi, D. Lokkning fikricha, odamni baxtli va aqlli hayotga 
tayyorlashdir, bunda u erkin bo'lib, boshqalarning erkinligini buzmaydi. Bu maqsadga erishish uchun 
o'qituvchi aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat tarbiyasini oladi. Jentlmen tarbiyasini oilada malakali 
tarbiyachi olib borishi kerak, chunki «maktab-bu odobsiz o'g'il bolalar yig'indisi». Lokk uchun ustuvorlik 
–
bu axloqiy tarbiya, uning asosiy vazifasi xarakterni rivojlantirishdir: «Bolaga ta'lim berish kerak, lekin bu 
fonda bo'lishi kerak, faqat muhimroq fazilatlarni rivojlantirish uchun yordamchi vosita sifatida». U 
bunday fazilatlarga o'zini tuta bilish, jasorat, o'zini tuta bilish qobiliyati, xayrixohlik, saxiylik, yaxshi xulq -
atvor va hokazolarni o'rgatgan. O'qituvchi ishonch, misol, mashq, intizom, rag'batlantirish, tanqid qilish 
va boshqalarni axloqiy tarbiya vositalariga bog'lagan 
Pedagogika haqiqatni izlash, o'qitish, tarbiyalash qonuniyatlarini ochib berishning uzoq va mashaqqatli 
yo'lini bosib o'tdi va bilimlarning ilmiy asoslangan tizimiga, amalda esa bu qonuniyatlardan foydalanish 
san'atiga aylandi, ya'ni. Odamlarning ko'p avlodlarini o'rgatish va tarbiyalash san'ati. Nazariya va 
amaliyotning ijodiy o'zaro ta'siri pedagogikani fan va san'atga aylantiradi.