Pedagogika 017, 4-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 
2017, 4-son
 
 
35 
bolalarda nutqiy rivojlanish tempining orqada qolishi 6 oylikdan to 3-4 yoshgacha 
bo‘lgan davrda yaqqol namoyon bo‘ladi, bu holat biologik va ijtimoiy sabablar 
bilan bog‘liq bo‘ladi
1
. 
Muammoning dolzarbligi ilmiy-nazariy jihatdan ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning nutq, bilish va motor rivojlanish xususiyatlari yetarlicha 
o‘rganilmaganligi hamda bu toifaga kiruvchi bolalar og‘zaki nutqidagi 
kamchiliklarni bartaraf etish texnologiyalarining ilmiy asoslanmaganligi bilan 
ahamiyatlidir.
M. I. Zemsovaning fikricha, aqliy faoliyatning ko‘rgazmali-mantiqiy 
usullaridan yetarlicha foydalanmaslik va tushunchalarni ularning umumiy 
ma’nolarida predmet va hodisalarning belgilar rang-barangligiga keragicha 
tayanmasdan qo‘llashda namoyon bo‘ladi
2
. Umuman olganda, predmet va 
hodisalarni ko‘rib, tanib olishda analiz va sintez jarayonlari ko‘zi ojiz bolalarda 
xuddi normal ko‘radigan bolalardagi kabi kechadi. Dastlab ular predmetni 
tavsiflaydigan ayrim belgi, xossalarni ajratadi, ularni bevosita hissiy obraz bilan, 
xotira obrazini xayolan qiyoslash yo‘li bilan taqqoslaydi, umumiy va xususiy 
belgilarni ajratadi, sintetik obrazni aniqlashtiradi va predmetni ataydi, biroq 
ko‘rishda og‘ir nuqsonlar bo‘lganda, predmetni tanib olishda uning belgilarini 
ajratish juda sekin kechadi. Bu belgilarni saralash va obrazni shakllantirish 
predmetning ayrim tasodifiy xossa yoki sifatlariga asoslanadi. Bu bevosita hissiy 
tajribaning qashshoqligi, obrazlarni xotirada saqlab qolishning qiyinligi bilan 
izohlanadi.
L. I. Solnseva nutqning mazmun tomonini tadqiq qilgan va quyidagilarni 
ta’kidlagan. Ko‘zi ojiz bolalarning hissiy bilishi cheklanganida, ularning lug‘ati 
qisqarmaydi, balki ko‘proq boyiydi, zero bu qaysidir ma’noda tasavvurlar 
yetishmasligini to‘ldirishga imkon beradi. Predmetlar haqida tasavvurlarni hosil 
qilish qiyin bo‘lganda, bolalar ular haqidagi bilimlarni nisbatan qulay yo‘l bilan – 
nutqiy muloqot yoki o‘qilgan kitoblardan bilib olishga intiladi. Ko‘zi ojiz bola bu 
bilimlarni kundalik hayotida keng qo‘llaydi. Bilimlarni bunday o‘zlashtirish va 
qo‘llash natijasida nutqiy tajriba boyib, ta’lim olgan sari takomillashib boradi. 
Predmetlarning ma’lum guruhlari haqida bilimlarning yetarlicha zaxirasi bo‘lgani 
1