Pedagogika 017, 4-son Bosh muharrir

Ashirboyev Samixon, 
“Pedagogika” jurnali bosh muharririning birinchi o‘rinbosari, filologiya 
fanlari doktori, professor. E-mail: [e-mail]  
1
Усмонов С. 
Ўзбек тилида сўзнинг морфологик тузилиши. – Тошкент: ТДПУ, 2010-1964.
– Б. 68. 
S. Ashirboyev
 *
 
IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI 

---

PEDAGOGIKA 
2017, 4-son
 
 
107 
sababi aksariyat mamlakatlarning tilshunosligida affikslarning funksional jihatdan 
avvalgidek ikki turga (sо‘z о‘zgartuvchi va sо‘z yasovchi) emas, balki endilikda uch 
turga (sо‘z о‘zgartuvchi, forma yasovchi va sо‘z yasovchi) ajratilishidir. Boshqacha 
aytganda, forma yasovchilar sо‘z yasovchilardan ajratildi.
V. V. Reshetov va Sh. Sh. Shoabdurahmonovlar sо‘z yasovchi affikslarni 
dialektologiya kursining morfologiya bо‘limi oxirida keltiradi. Qisqacha sо‘z 
yasalishining kompozitsiya usuli tо‘g‘risida ham ma’lumot beradi va 
қ
כ
ра йалақ
(chug‘urchuq), 
патма чьмчьқ
1
(jiblajibon) misollarini keltiradi, lekin ularning 
qaysi shevada qо‘llanishini kо‘rsatmaydi
2
. Endi ular keltirgan yasovchi affikslarni 
tahlil qilamiz. Darslikda keltirilgan 72 affiksdan 49tasini sо‘z yasovchi deb qarash 
mumkin. Boshqalari esa forma yasovchi, ba’zan sо‘z о‘zgartuvchi affikslardir. 
Shuningdek, keltirilgan barcha sо‘z yasovchilarni ham dialektal sо‘z yasovchilar 
deb bо‘lmaydi. Aksariyati adabiy til bilan aynanlikka ega. Shu о‘rinda darslikda 
shevalardagi barcha sо‘z yasovchi affikslar, ya’ni adabiy tilga ham, shevaga ham 
xos bо‘lgan yoki faqat adabiy tilda varianti bо‘lmagan affikslar о‘rin olishi lozimligi 
muammosi paydo bо‘ladi. Demak, bu masalada prinsipial holat hal qilinishi lozim. 
Shu munosabat bilan faqat shevalarga xos sо‘z yasovchi affiks degan masalani 
oydinlashtirib olish lozim bshladi. Aslida shevalardagi sо‘z yasovchi affikslar 
deganda undagi barcha sо‘z yasovchi affikslar qamrab olinishi kerak. Ular ichida 
adabiy tildagi sо‘z yasovchilardan fonetik jihatdan qisman farq qiladiganlari 
(ba’zan adabiy til bilan aynan bо‘lishi ham mumkin), kuchli fonetik о‘zgarishga 
uchraganlari va adabiy tilda uchramaydiganlari mavjud bо‘lib, ulardan keyingi 
ikkitasi kо‘proq e’tiborni tortadi hamda ularni shevaning о‘ziga xos sо‘z 
yasovchilari deb yuritish maqsadga muvofiq. Afsuski, bunday affikslarga boy 
emasmiz, chunki tadqiqotchilar ishlarida bunday affikslar kо‘p qayd qilinmaydi va 
yaqqol kо‘rinib qolgan affikslarnigina о‘z ishlarida kо‘rsatishadi. Oqibatda 
darsliklarimizni shevalarning о‘ziga xos sо‘z yasovchilari bilan boyitishimiz qiyin 
bо‘lib turibdi. V. V. Reshetov va Sh. Sh. Shoabdurahmonov shevalardagi bir qator 
sо‘z yasovchilarni keltiradiki, ulardan yangi darslikda ham foydalanish mumkinligi 
nuqtayi nazaridan tahlil etishga harakat qilamiz.
Adаbiy tilda qо‘llanishda bо‘lgan affikslar keltirilgan: