Pedagogik-psixologik fanlarini o`qitish metodikasi moduli bo`yicha o`quv-mavzu rejasi

Pedagogik psixologiya fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.
Shaxs tarakkiyotidagi ichki ziddiyatlar psixik tarakkiyotning xarakatlantiruvchi kuchidir.
Asosiy ziddiyatlardan biri shaxsda paydo buladigan yangi extiyojlar va ularni kondirish uchun zarur vositalarning etishmasligidir. SHaxs tarakkiyotining erishgan darajasi, xayot tarzi va uning ijtimoiy munosabatlar sistemasida tutgan urni urtasidagi ziddiyat xam muxim ziddiyatlardan biridir. SHaxs yangi sharoitga moslashishga intiladi (bog’chada, maktabda). Ta’lim va tarbiya jarayoni xam shaxs oldiga yangi vazifalarni kuyadi, faoliyatning yangi motivlarini xosil kiladi.
Psixologiya fanida yosh davrlarini tabakalash buyicha kator nazariyalar mavjud. Masalan, psixodinamika nazariyasini yorkin vakillaridan biri e.erikson nazariyasiga kura inson umri 8 davrga bulinadi:
1-davr – gudaklik; 2-davr – ilk bolalik; 3-davr – uyin yoshi; 4-davr – maktab yoshi; 5-davr – uspirinlik; 6-davr – yoshlik; 7-davr – etuklik; 8-davr – karilik davri.
E.Shpinger, K.Byuler, A.Maslou va boshkalar personologik nazariyaning vakillari bulib, ular yosh davrlarini shaxs “men” xususiyatlarining shakllanishi boskichlari deb xisoblaydilar.
Kognitivistik yunalishning asoschilari katoriga J.Piaje, Dj.Kelli va boshkalarni kiritish mumkin. J.Piaje intellektni kuyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi.

1. sensomotor intellekti ( tug’ulishdan 2 yoshgacha)

   
   

2. operaciyalardan ilgari tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha)

   
   

3. konkret operaciyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha)

   
   

4. formal (rasmiy) operaciyalar davri.

   
   

Sobik sovet psixologlari L.S.Vigotskiy, L.I.Bojovich, D.B.el’konin, A.A.Lyublinskaya, V.A.Kruteckiy, A.V.Petrovskiylar xam yosh davrlarini uziga xos tabakalash nazariyalarini yaratdilar. Ular orasida D.B.el’koninning tasnifi aloxida urin tutib, etakchi faoliyat nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariyaga kura xar bir yosh davrida biror faoliyat turi inson shaxsi shakllanishida asosiy rol’ uynaydi. Bu yosh davrlari kuyidagilar:

1. gudaklik davri – tug’ilgandan 1 yoshgacha; asosiy faoliyat – bevosita emocional mulokot.

   
   

2. Ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha; asosiy faoliyat – predmetli faoliyat.

   
   

3. Maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha; asosiy faoliyat – rolli uyinlar.

   
   

4. Kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha; asosiy faoliyat – ukish.

   
   

5. Usmirlik davri – 10 yoshdan 15 yoshgacha; asosiy faoliyat – mulokot.

   
   

6. Ilk uspirinlik davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha; asosiy faoliyat – ukish, kasb tanlash.

   
   

Psixik tarakkiyotning bir boskichidan ikkinchisiga utish boskichlarida yosh krizislari yuz beradi. Krizislar ikki yosh davri oralig’ida yuz berganligi sababli 1 yosh davrining tugashi va ikkinchi yosh davrining boshlanishiga tug’ri keladi. Barcha yosh krizislari ba’zi umumiy belgilarga ega. Bolalar krizislar davrida kaysar, asabiy bulib koladilar, kattalar bilan nizolar paydo buladi, avvalo bajaradigan ishlarini kilishdan bosh tortadilar. Krizislar davrida paydo buladigan yangi extiyojlari kondirilmaydigan bolalar shunday reakciya namoyon kiladilar.

SHaxsning ontogenezidagi ijtimoiy rivojlanish 2 yunalishda: ijtimoiylashuv va individuallashuv kurinishida bulib turli yosh davrlaridagi krizislar xam mos ravishda turli xarakterga ega. Masalan: 1, 6, 15 yoshlilar krizislari ijtimoiy tajribani uzlashtirish muxitda uz poziciyalarini mustaxkamlash bilan bog’lik bulsa 0, 3, 10, 17 yoshdagi krizislar esa uzini anglash, kursatish, atrofdagilarning tan olishi uchun kurashish asosida yuzaga keluvchi krizislardir.
Bola avval ma’lum darajaga etib, keyin tarbiyalanmaydi, balki ta’lim va tarbiya jarayonida psixik rivojlanadi. Bunda psixologlar Vigotskiy tomonidan aniklangan koidaga, ya’ni ta’lim berish bola kulga kiritib bulgan rivojlanish darajasini kuzlamasdan, bir muncha olg’a ketish, bolaning tafakkurida uning mavjud imkoniyatlarini bir muncha oshiradigan talablar kuyishi u erishgan va yaxshi uzlashtirib olgan analitik-sintetik faoliyat darajasini talab kilish kerak degan koidaga asoslanadilar.
L.S.Vigotskiy ta’limining akliy rivojlanishdagi etakchi rolini ta’kidlar ekan, ta’lim bolaning rivojlanishidagi kechagi kunga emas, balki ertangi kunga tayanmog’i lozim deb xisoblangan edi. Ta’lim rivojlanishning fakat tugallangan darajasi asosida kurilmasdan, avvalo xali unga tarkib topmagan narsalarga tayanmog’i kerak. L.S.Vigotskiy boladagi akliy rivojlanishning 2 darajasi xakidagi koidani ifodalab berdi. Birinchi daraja, Vigotskiy atyganidek, aktual rivojlanish darajasi – ukuvchi tayyorligining mavjud darajasi bulib, u ukuvchining kanday topshiriklarni tula mustakil bajara olishi bilan xarakterlanadi. YAncha yukori bulgan ikkinchi daraja (uni Vigotskiy eng yakin rivojlanish zonasi deb atagan) bolaning nimani mustakil bajara olmasligini, lekin ozrok yordam bilan (yul-yurik beruvchi savollar ...) nimaning uddasidan chika olishini kursatadi. Vigotskiy bola bugun kattalar, ukituvchi yordamida bajarayotgan narsani ertaga mustakil ravishda uzi bajaradi, eng yakin rivojlanish zonasiga kirgan narsalar, ta’lim jarayonida aktual rivojlanish jarayoniga utadi deb ta’kidlagan edi. Xar kanday psixik funkciya inson xayoti davomida 2 marotaba namoyon buladi: avval ijtimoiy, sungra psixologik xarakterdadir, avvaliga psixik funkciya odamlar orasida interpsixik kurinishda bulsa, sungra bola uchun intrapsixik kurinishdadir. Bu konuniyat barcha psixik funkciyalar, ixtiyoriy dikkat, mantikiy xotira tushunchalarining, irodaning rivojlanishiga tegishlidir. Xar kanday funkciya avval boshka odamlarga karatilgan bulib, sungra shaxsning ichki funkciyasiga aylanadi. Ontogenezda psixik bir boskichdan sifat jixatdan boshka bosikchga kadamma-kadam utishdir. Xar bir yosh davrlarda tashki ta’sirga psixikaning sezuvchanlik xususiyati turlicha bulib, u yoki bu psixik funkciya rivojlanishi uchun kulay sharoit yaratiladi. Bunday davrni – shu psixik funkciyaning senzitiv davri deyiladi. Masalan, 1 yoshdan 3 yoshgacha davr nutk rivojlanishining senzitiv davridir. Kichik maktab yoshi ukuv faoliyati uchun senzitivdir. Bu yoshdagi bolalarning xususiyatlari, xususan ukituvchining obruli ekanligi, ishonuvchanligi, tirishkokligi bunga imkon beradi. Uspirinlik yoshi esa uz ichki dunyosini bilish uchun kulay davrdir. Ularning emocional sferasining boyishi, uz-uzini boshkarish va ma’suliyati seziladi. Bola psixik rivojlanishining turli yunalishi mavjudligini unutmaslik lozim. Funkional rivojlanish bevosita bilim va malakalarni uzlashtirish bilan bog’lik bulsa, yosh davriga xos psixofiziologik rivojlanish bilan belgilanadigan yosh davri rivojlanishidir.