Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashning ahamiyati

Qadr–qimmat. Qadr–qimmat tushunchasi inson o’z qadrini, bu dunyoda uning hayoti oliy qadriyat ekanligini, o’z shaxsi oldida o’zi ma’sul ekanligini anglashi uchun xizmat qiladigan hissiyot. U nomus, g’urur tushunchalari bilan bog’liq, bir tomondan insonning o’z qadrini har qanday holatda ham yerga urmasligini taqozo etadi. Masalan, iste’dodli, vijdonli, ziyoli odam biror bir shaxsiy ishini hal qilishi uchun nokas boyvachchaga yoki to’pos rahbarga yalinsa, garchand o’z maqsadiga yetsa ham, bu o’zi tomonidan o’z qadrini yerga urishdir. Pirovard natijada o’zini kamsitilgan his qiladi, bundan afsus bilan yashaydi.
Qadr–qimmatning yana bir jixati – insonning boshqalar yoki jamiyat tomonidan kamsitilishi bilan bog’liq. Bunda kishining hayotida egallagan haqiqiy o’rinni atayin tan olmaslik, boshqa birov, guruh yoki jamiyat tomonidan ko’ra–bila turib, uni chetga surib qo’yish va shu orqali uni iztirobga solish kabi usullarni qo’llaniladi. Bunday usullar ma’naviy saviyasi past odamlar orqali, qonunlari ishlamaydigan totalitar va avtoritar boshqaruv hukmronlik qilgan jamiyatda ro’y beradi. Bunga misol tarzida Abdulla Qodiriy, CHo’lpon kabi buyuk siymolarning qamashga, otishga hukm etilishini yoki iste’dodli ziyolilarga atayn unvonlar bermaslik, iloji boricha ular nomini xalqqa yetkazmaslikka harakat qilish hollarini keltirishimiz mumkin. Faqat bugina emas, sho’rolar tuzumida «sovet xalqi» deb atalgan millionlab fuqarolarning qadr–qimmati oyoqosti qilindi: ular ochlikka, surgunlarga, konsentratsion lagerlar azoblariga mahkum etildilar, qiynoqlarga solindilar. Bularning hammasi faqat iqtisodiy qiyinchiliklar oqibati emas, balki mustabid tuzum tomonidan inson g’ururini oyoqosti qilib, uni qo’rqoq, bo’ysunuvchi jonzotga aylantirish uchun olib borilgan mash’um siyosat edi. CHunki g’ururini yo’qotgan kishida qadr–qimmat hissi o’ladi, u haqiqat, adolat va insoniy huquqlar tantanasi uchun kurashdan o’zini olib qochadi. Zotan, qadr–qimmat insoniy g’ururning jamiyatdagi ijtimoiy–axloqiy munosabatlarda in’ikos etish shaklidir.
Lekin g’urur me’yorida bo’lishi kerak, ya’ni kishining asl qadr–qimmatiga mos kelishi lozim. G’ururdagi me’yorning buzilishi kishini kibrga olib keladi: u o’zining va boshqalarning qadr–qimmati to’g’risida noto’g’ri tasavvurga ega bo’lgani uchun kibrlanadi, manmanlikka beriladi. Kibrli kishi o’zini zo’r deb biladi. Bu shunchaki ro’y bermaydi. Aslida u o’z qadr–qimmatining boshqalarnikidan past ekanligi tufayli uni sun’iy ko’tarishga harakat qiladi, ma’naviy bo’shliqni boshqalarga past nazar bilan qarash orqali to’ldirishga intiladi, bu yo’lda yolg’on va maqtanchoqlikdan toymaydi. Pirovard natijada u atrofdagilardan ajralib qoladi, o’zgalarning nafratiga sozovor bo’ladi, asl o’zligini topolmagan axloqsiz kimsaga aylanadi. SHu bois doimo insonning «o’z o’rnini» – qadr–qimmatini real bilishi, o’zgalargagina emas, birinchi navbatda o’ziga baho bera olishi muhimdir. Xullas, qadr–qimmat – insonning o’zi, o’zgalar va jamiyat tomonidan oliy qadriyat sifatida e’tirof etilishi, uning ma’naviy huquqlarining tan olinishidir.
Biz yuqorida ko’rib o’tganlarimiz – asosiy mezoniy tushunchalarning barchasi baholash tabiatiga ega. Yana qator muhim axloqiy tushunchalar borki, ular o’z yechimini talab qilishi bilan, ya’ni muammolik xususiyati bilan ajralib turadi. Ideal, baxt, hayotning ma’nosi singari tushunchalar shular jumlasidandir.
Biz yuqorida ko’rib o’tganlarimiz – asosiy mezoniy tushunchalarning barchasi baholash tabiatiga ega. Yana qator muhim axloqiy tushunchalar borki, ular o’z yechimini talab qilishi bilan, ya’ni muammolik xususiyati bilan ajralib turadi. Ideal, baxt, hayotning ma’nosi singari tushunchalar shular jumlasidandir.
Ideal. Bir qaraganda, idealda ham baholash xususiyati mavjuddek tuyuladi. Lekin aslida u qiyoslashga asoslanadi. Antiqa tomoni shundaki, idealda nomavjud, xayoldagi insonga voqelikdagi real, mavjud inson, hayotdagi hodisalar qiyoslanadi, ya’ni bor narsa yo’q narsa bilan o’lchanadi. Zero, ideal hayotda mavjud bo’lishi mumkin emas – bu hammaga ayon gap. Buning ustiga, ideal, yirik ma’noda, hozirgi zamonda ham, kelajakda ham bo’lmaydi, uning mavjudlik sharti – o’tgan zamon. SHunday qilib, idealga intilish shaxsning o’z zamonasidagi odatiy sharoitga sig’maslik, uni tezroq kengaytirish uchun qilingan xatti–harakatidir. Bu xatti–harakat uchun namunani inson, hozirgina aytganimizdek, kelajakdan topolmaydi, chunki namuna tarixiylikni, tajribaviylikni talab etadi; axloqiy idealga aylangan shaxs tarixiy tajribadagina mavjud bo’ladi va muayyan zamonga kelib, u ma’lum ma’noda mubolag’aviy hamda afsonaviy ta’rif–tavsif bilan boyitiladi, ya’ni ideallashtiriladi. Bunga ideal odil podsho No’shiravon, odil yoki ideal sahovat egasi, jo’mard inson Hotam Taiy Yamaniy siymolari yorqin misol bo’la oladi.
Inson ideal sari intiladi, o’z hayotini unga qiyoslaydi, unga taqlid qiladi. U inson hayotidagi eng oliy axloqiy talabki, uning bajarilishi shaxsni komillikka yetkazadi. Albatta, hayotda bunga to’la erishib bo’lmaydi, lekin inson ana shu komillikni o’ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi jarayonida nisbiy–hayotiy komillikni qo’lga kiritadi.
Dunyoviy ideal bilan, aniqrog’i, ijtimoiy–axloqiy ideal bilan diniy ideal, bir qaraganda, o’xshashdek ko’rinsa–da, aslida keskin farq qiladi. CHunonchi, musulmonlar uchun – Muhammad alayhissalom, nasroniylar uchun – hazrati Iso, yahudo dinidagilar uchun – hazrati Muso ideal hisoblanadi. Ular ideal sifatida hech qachon o’zgarmaydi, boqiy. Ijtimoiy–axloqiy ideallar esa o’zgarishi mumkin va ko’p hollarda o’zgarib turadi. Masalan, sho’rolar davrida o’sha tuzum asoschisi Lenin – eng yuksak axloqiy ideal sifatida talqin etilardi va ko’pchilik tomonidan shunday qabul qilinardi. Hozir esa «Kuch – adolatda!» degan shiorni hayotining ma’nosi deb bilgan buyuk ajdodimiz Amir Temur ko’pchilik tomonidan ijtimoiy–axloqiy ideal, adolatli davlat rahbarining namunaviy timsoli tarzida qabul qilinadi. Demak, muayyan tuzum talablaridan va jamiyat ravnaqidan kelib chiqqan holda, ijtimoiy–axloqiy ideallar o’zgarishi mumkin.
Biroq har bir tuzumning umri umumiy tarixiy jarayonda nisbatan qisqa vaqtni o’z ichiga oladi. Yolg’on, ko’zbo’yamachilik va zo’ravonlikka asoslangan tuzum esa uzoq muddat yashay olmaydi. CHunki zimdan axloqiylikni inkor etgan siyosatning bir kunmas bir kun albatta asl basharasi ochiladi. SHu bois faoliyati niqoblangan axloqsizlikdan iborat bo’lgan Lenin, Stalin, Hitler kabi ijtimoiy ideallarning umri uzoq bo’lmadi – aldangan ko’pchilik qisqa vaqt mobaynidagina ularni ideal deb bildi.
Bunday salbiy hodisalarga qaramay, ideal, umuman, jamiyatda, shaxs hayotida ijobiy hodisa. U insoniyat tarixida yorug’ mayoq vazifasini o’tab kelmoqda, bundan keyin ham uning asosiy vazifasi shunday bo’lib qolajak. CHunki idealda har bir inson o’z baxtining hissiyotli ifodasini ko’radi, hayotining ma’nosini unga qarab intilishda deb biladi.
Hayotning ma’nosi. Mashhur alloma Majididdin Xavofiy, yashash uchun ovqatlanurlar, ovqatlanish uchun yashamaslar, degan hikmatni ko’p takrorlar ekan. Xo’sh, aslida inson nima uchun yashaydi? Yashashdan maqsad nima? Inson hayotining ma’nosi nimada?
Har bir inson o’z umri mobaynida ana shu savollarga javob topishga urinadi va hayotining ma’nosini o’ziga xos tarzda tushunadi. SHu bois hayotning ma’nosi axloqshunoslikning ancha murakkab tushunchalaridan hisoblanadi.
Avvalo shuni aytish joizki, hayotning ma’nosini yashashdan maqsad degan tushuncha bilan qorishtirib yuborish hollari ko’p uchraydi. Vaholanki, ularni aynanlashtirish mumkin emas, chunki hayotning ma’nosi maqsadga nisbatan juda qamrovli tushuncha, o’z ichiga o’nlab, balki yuzlab maqsadlarni oladi, aniqrog’i, u muayyan maqsadlar tizimidan tashkil topadi. SHu bois kimningdir biror–bir ezgu maqsadi amalga oshmay qolsa, uning hayotini «ma’nosiz» deb bo’lmaydi.
Ba’zan hayot «ma’nosiz» kechishi ham mumkin. Bunda kishidagi maqsadlar o’tkinchi, mayda, yuksak orzu–intilishlardan yiroq, hayvoniy, tuban, hatto yovuz bo’lishi mumkin. Mazkur kishi – «hayot egasi»ning bunday tabiati jamiyat erishgan axloqiy daraja bilan baholanadi. Zero, kimdir o’z hayoti ma’nosini qanday yo’l bilan bo’lmasin boy–badavlat, to’kin–sochin yashashda deb tushunadi: harom–xarishning farqiga borib o’tirmaydi, birovning haqidan qo’rqmaydi yoki qanday vositalar bilan bo’lmasin, martabaga erishishni o’z oldiga hayotiy maqsad qilib qo’yadi, faqat «yulsam» deydi. Boshqa birov esa, qonunni buzmaydi, lekin o’zgalarga qayishishni xayoliga ham keltirmaydi, hech kim bilan ishi bo’lmaydi, faqat «o’z qobig’ida» yashashni afzal ko’radi.
Yana bir toifa odamlar borki, ular hayotining ma’nosini eng yuksak qadriyatlar bilan bog’laydilar va jamiyatda yuksak axloq egasi, go’zallik oshuftasi, e’tiqodi but kimsalar sifatida e’tibor qozonadilar. Ular oliy ideallarga intilib, fidoyilarcha umr kechiradilar. Hayotining ma’nosini o’zidan keyin qoldiradigan «ikkinchi umr»da ko’radilar. Har bir jamiyatning taraqqiy topishi yoki tanazzuli hayotning ma’nosini ana shu tarzda tushunuvchilarning ko’pligi yoki kamligi natijasida ro’y beradi, bir so’z bilan aytganda, bunday tom ma’noda «elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan» odamlar yuksak axloqli, demokratik, erkin jamiyatning ustunlaridir.
Biz yuqorida ko’rib chiqqan toifalar ikki umumiy ijtimoiy–ma’naviy guruhning biriga, ta’bir joiz bo’lsa, shartli ravishda dunyoviy deb ataladigan qismiga mansub.
Ikkinchi guruhni esa e’tiqodiy–diniy deb nomlash mumkin. Bu guruh hayotning ma’nosini Xudoni topishda, Unga yetishishda deb biladi. Bunda goho cherkov yoki shariat aqidalari orqali emas, balki muhabbat vositasida ham Xudoga murojaat qiladilar. Masalan, buyuk rus mutafakkiri va yozuvchisi, pravoslav cherkovidan ronda qilingan Lev Tolstoy hayotning ma’nosini quyidagicha tushunadi: «Men faqat Xudoga ishongan onlarimdagina haqiqiy yashaganimni esladim... Xudoni tanish va yashash degani bir xil gap, Xudo hayot demakdir», – deb yozadi u o’zining mashhur «Iqrornoma» asarida.¹⁸
O’z hayotining ma’nosini Xudoga yetishish uchun harakatda deb bilgan Tolstoy ayni paytda bu harakatni dunyoviy muammolarning hal qilinishi bilan bog’laydi. Xuddi shunday holatni biz avval ham bir necha bor misol qilib keltirganimiz buyuk mutasavvif bobokalonimiz Alisher Navoiy shaxsida ham ko’rish mumkin. Gap shundaki, har ikki alloma o’zlari tanlagan tariqatlar orqali Xudoga yetishishga intiladilar, ulardagi Xudoga bo’lgan ilohiy ishq U yaratgan har bir jonzotga, har bir giyohga, eng avvalo, insonga muhabbat sifatida namoyon bo’ladi, ya’ni ular hayotida diniylik dunyoviylikni inkor etmaydi. SHu nuqtayi nazardan qaraganda, ba’zi ekstremistchi guruhlar mafkurachilarining «dinni dunyoviylikdan tozalash» haqidagi safsatalari ulardagi hokimiyatni qo’lga olishga intilishdan boshqa narsa emas, mohiyatan dinga aloqasi yo’q, xudbinlikning niqoblangan ko’rinishi, xolos. Zero, Alloh u dunyoda jannatiy bo’lish uchun o’z bandalariga bu dunyoda go’zal yashashni, chiroyli a’mollar qilishni buyuradi.
Ko’rib o’tganimizdan ma’lum bo’lyaptiki, hayotning ma’nosini tushunishda har ikki ijtimoiy–ma’naviy guruhda ham turli qarashlar mavjud. Lekin ular bir masalada yakdil: ular hayotning ma’nosi o’z manfaatlarini o’zgalar manfaati bilan bog’lab, oliy qadriyatlar va yuksak aqidalarni ichki shior qilib yashashdadir, degan axloqiy qoidaga binoan umr kechiradilar.
Baxt. Hayotning ma’nosi ideal bilan bog’liq bo’lgani kabi baxt atamasini ham hayotning ma’nosi tushunchasidan ajratib olingan holda tahlil etish mumkin emas. Zero, baxt inson o’z hayoti ma’nosini qay darajada tushungani va shu ma’nodan umri mobaynida qoniqish hosil qilib borishidan iboratdir. Har bir insonda qoniqish hissi undagi maqsadlarning takomilga yetganidagina ro’y beradi. Faqat bu takomilga yetish jarayoni bir umr davom etadi. SHu ma’noda buyuk ajdodimiz Abu Nasr Forobiy: «Baxt – har bir inson intiladigan maqsad, zotan u muayyan komillikdir», – deganida ko’p jihatdan haq edi.¹⁹
Faqat bu qoniqish ham davomiylik tabiatiga ega ekanini unutmaslik lozim, uni lazzat bilan aynanlashtirish to’g’ri emas. Lazzat oniylik xususiyatiga ega, o’zini faqat jarayondagina namoyon etadigan hodisa va u moddiy hayotdagi real, ammo o’tkinchi ehtiyojlardan kelib chiqadi. Masalan, gastronomik yoki shahvoniy lazzatni olib ko’raylik: deylik, siz kabobni xush ko’rasiz va lazzatlanib yeya boshlaysiz, lekin bir oz muddat o’tgach, to’yasiz, boshqa yegingiz kelmay qoladi; shahvoniy lazzat ham shunday. Baxt esa ma’naviy ehtiyoj bilan bog’liq, unda maqsadlarga birin–ketin erisha borish, qoniqish jarayoni, boya aytganimizdek, bir umr to’xtamaydi va doimo lazzat va zavqni o’z ichiga oladi.
Baxt garchand, orzu kabi idealning hissiy–ehtirosli shakli sifatida ko’zga tashlansa-da, aslida undan farqli o’laroq, shaxsning intilishini emas, shu intilishning ro’yobini anglatadi. Har bir intilishning ro’yobga chiqishi esa muayyan tayyorgarlikni va kurashni taqozo etadi. Buyuk shoirimiz G’afur G’ulomning: