Paxta tozalash zavod (ptz) lardagi texnologik jarayonlarga ekologik omillar ta’sirlari

Paxta tozalash zavod (PTZ) lardagi texnologik jarayonlarga ekologik omillar ta’sirlari
R.Q Qalandarov va A.R Odinayev
[phone]
Xalq xo’jaligining har bir sanoat korxonalarida xo’jalik muammolar mavjud.Bunday muammolar nafaqat turli korxonalarning texnologik jarayonlariga katta moddiy va iqtisodiy zararlar ko’rsatish bilan birga jarayonlarni kuzatuvchi (boshqaruvchi)operatorlar oraganizmga ,ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.Shu bois keyingi davrlarda turli sohalardagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarda bunday ekologik omillarni salbiy ta’sirlarini oldini olish yoki ularni kamaytirish uchun zaruriy chora-tadbirlarni belgilash masalalarini yangi O’zbekiston davlatiga ham alohida e’tibor berilmoqda.Bunday ekologik omillar esa MHD lardagi paxta tozalash korxonalariga ham ta’lluqlidir.
Chunki mavjud yoki vujudga keladigan ekologik omillar ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlariga ko’rsatayotgan salbiy ta’sirlaridan tashqari zavodlarning asosiy bo’limlaridagi texnologik mashinalarni idora etuvchi operatorlar,bo’limlardagi boshqa ishchilar,zavod hamda atrofda yashaydigan oilalarning sog’liqlariga salbiy ta’sirlar ko’rsatish bilan birga tegishli korxonaning rentabilligini ham pasaytirishga olib kelmoqda.Shu bilan birga MHD mamlakatlarning asosiy valyuta fondlariga ham sezilarli darajada zarar keltirishni alohida qayt qilish joizdir. Paxta tozalash zavodlariga sohasida olib boriladigan har qanday ilmiy yo’nalishlardagi amaliy izlanishlar, albatta ,ulardagi ishlaydigan ishchilarning sog’liqlari (organizm) ga nohush salbiy holatlarni keltirib chiqaruvchi omillarni hisobga olgan holda ishlab chiqariladigan mahsulotlarning sifatini yaxshilash,yoki hech bo’lmaganda tayyorlaydigan mahsulotlarning sifatini pasaytirmaslik vazifalari bugun va kelajakdagi asosiy muammolardan hisoblanishi kerak.
Ma’lumki MHDlarda asosan arrali va valikli paxta tozalash zavodlaridan foydalaniladi.
Lekin valikli paxta tozalash zavodlarida asosan ingichka tolali paxta navlarining yuqori navlarini qayta ishlash orqali yuqori tipli qimatbaho tolalar olishga mo’ljallangandir.Chunki uni sotsh evaziga salmoqli valyutalarni keltirishda asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Lekin, ana shunday valyutalarni qo’lga kiritishda zavodlarda bevosita va bilvosita salbiy ta’sir etuvchi ekologik omillar mavjud bo’lib, ular o’zaro chambarchas bog’langandir. Shu bois bunday omillarning zavod jarayonlariga ko’rsatadigan ta’sirlarini quyidagicha guruhlashni tavsiya etamiz:
1. Havo haroratining,shamol tezligining,xavoning nisbiy namligining operator sog’liqlariga bevosita ta’sirlari;
2. Texnologik mashinalarga zaruriy texnoligik jarayonlarni bajarish vaqtida vujudga keladigan shovqin va tovushli titrash darajalarining operator sog’liqlariga bevosita va ishlab chiqarilayotgan baxolash sifatlariga esa bilvosita ta’sirlari;
3. Atmosfera havosi iflosligining operatorlarning sog’liqlariga va ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning ba’zi sifat ko’rsatkichlariga bevosita tasirlari;
4. Operatorlar sog’liqlarining ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning sifat ko’rsatkichlariga va xajmiga bevosita tasirlari bo’lishi mumkin deb qarash maqsadga muvofiq.
Ba’zi guruhlarda shovqin darajasi (SHD), tovushli titrash darajasi (TTD)ni ham ekologik omillar sifatida qarashimizdan asosiy maqsad, ular ham paxta tozalash zavodlarida texnologik jarayonlarni vaqtida (smena davomida) operatorga bevosita salbiy ta’sirlar ko’rsatish orqali tegishli paxta tozalash zavodlari uchun moddiy va iqtisodiy jihatdan sezilarli darajada salbiy ta’sir ko’rsatishlarini amaliy tekshirishlar ko’rsatmoqda. Zarar keltirishlarni izohlash ushbu ishimizning asosiy mohiyatini tashkil qiladi. Bunday bog’lanishlarning tegishli korxonalar uchun qanchalik moddiy va iqtisodiy zarar keltirishlarini ochib berishda turli paxta tozalash zavodlari sharoitida olib borilgan ilmiy va nazariy izlanishlar natijalarig tayanib o’z muloxazalarimizni baxam ko’rishga harakat qilmoqdamiz. Buning uchun Surxandaryo viloyatidagi bir nechta valikli va arrali paxta tozalash zavodlarida salmoqli eksperimental izlanishlar olib borildi. Tekshirilgan zavodlar jumlasiga Qiziriq, Angor, Sherobod, Jarqo’rg’on, Devon va Uzun kabilar kiradi. Shu bois yuqorida qayd qilingan turli fikrimizni oydinlashtirish maqsadida tekshirilgan arrali va valikli paxta tozalash zavodlari sistemasida bajarilgan amamiy izlanishlar natijalariga murojat qilaylik.Buning uchun yuqorida qayt qilib o’tganimizdek paxta tozalash zavodlarning samaradorligiga havo harorati (xx),nisbiy namlik (NN),shamolning tezligi (SHT),atmosfera havosining iflosligi (AHT),hamda ish davomida texnologik mashinalarning shovqin darajasi (SHD),va tovushli titrash darajalari (TTD)ning boshqaruvchi operatorlarga, ishchilarga ko’rsatadigan salbiy oqibatlarning natijalarini birma-bir tahlil etish maqsadga muvofiq.
Havo harorati,nisbiy namlik,shamolning tezligi tekshirilgan hamma arrali va valikli paxta tozalash zavodlarning joylashgan hududlarda aniqlangan bo’lib u omillarni tahlil qilinganda ularning birontasida xatto ruhsat etilgan chegara (CH) larga mos kelmasligi aniqlandi.Bu noxush holat paxta tozalash zavodlardagi asosiy bo’limlarda bajariladigan texnologik jarayonlarni normal amalga oshirishga xalaqit berish tabiiy bir holat bo’lib, operatorlarning sog’ligiga esa salbiy ta’sir ko’rsatadi, kerak bo’lsa oqibatta bilvosita (PTZ) uchun albatta salmoqli miqdorda moddiy va iqtisodiy zarar keltiradi.Bunday ekologik omillar ham ishlab chiqariladigan mahsulotlarning (ayniqsa tola) sifatiga va texnologik mashinalarning ish unimiga salbiy ta’sir ko’rsatishi muqarrardir.(1-jadval).Ushbu jadvalda esa har bir zavod joylashgan hududlarda tahlil qilayotgan ba’zi ekologik omillarning faktik qiymatilari bilan ruhsat etilgan chegaraviy qiymatlari orasidagi farqlarni yaqqol ko’rish va taqqoslash imkonyati mavjudligini sezish qiyin emas.