Патологик физиология

5.3. ТУҒМА Н У Қ С О Н Л А Р Н И Н Г Р И В О Ж Л А Н И Ш И Н И Н Г 
П А Т О Г Е Н Е З И 
Туғма нуқсоналарнинг шаклланиши зотнинг ривожланишини меёридан 
(нормадан) четга чиқишининг натижасидир. Бундай ривожланиш узоқ 
муддат давомида, кетма-кет ва ўзаро соғлиқ жараёнлар оқибатида рўй 
беради. Буларга ҳар бир алоҳида шахе ривожланишида кечадиган 
гаметогенез, тухумнинг оталаниши, эмбрионал морфогенез ва ундан кейинги 
тараққиёт даврлар киради. 
Гаметогенез (жинсий ҳужайраларнинг етилиши)нинг асосий маъноси 
морфогенетик маълумотларни кодлашдан иборат бўлиб, унинг амалга 
ошишида бир ҳужайрали пуштдан кўп ҳужайрали организм ривожланади. 
Морфогенетик маьлумотлар ядро генларида бўлиб, улар гаметаларнинг 
хромосомаларида жойлашган. Ана шу маълумот цитоплазма, оқсилларига 
тааллуқлидир. Улар биргаликда ядро-цитоплазматик системани ташкил 
қилади ва организмнинг ривожланишини таъминлайди. 
Эмбрионнинг морфологик структураларини шаклланиши кам 
табақалашаган эмбрионал пушт ҳужайралари ҳисобига содир бўлади. 
Маълум даврда эса органлар ва системалар ривожланади, шу жараёнлар 
эмбрионал морфогенезни ташкил қилади. Бу жараёнлар пушт геноми ва она 
организмининг ўзаро муносабатлари оқибатида амалга ошади. Алоҳида 
таъкидлаш керакки, шу жараёнларда онанинг гормонал ва иммун 
системалари билан эмбрионнинг ҳужайраларини кўпайиши, ўсиши, 
миграцияси, табақаланиши ва орган-тўқималарини шакллана бориши ўзаро 
боғлиқдир. Бу жараёнлар ниҳоятда мураккаб бўлиб, генетик, эпигеном ва 
ташки омилларнинг ўзаро таъсири билан назорат қилиб турилади ва 
натижада генларнинг вақтинчалик экспрессияси юзага келади. Шу туфайли 
ҳужайраларни табақаланиши ва морфогенез амалга ошади. Бутун 
146 

---

эмбриогенез давомида баъзи генларнинг жалб бўлиши, баъзиларини 
фаолиятини тўхташи бўлиб туради Шуларга мое равишда ҳомиланинг 
муваққат қурилма (структура)лари ўзгаради. Бу ўзгаришлар интрацеллюляр, 
ҳужайра, тўқима, тўқималараро, орган, органлараро даражаларда 
шаклланади. Юқорида номлари келтирилганлардан биронтасининг ўзгариши 
эмбрионнинг тараққиётини меёридан чиқишига ва демак, туғма нуқсоннинг 
пайдо бўлишига олиб келади. Ҳужайра ичидаги ўзгаришлар молекуляр 
жараёнларни бузилиши билан, яъни ҳомиланинг ҳужайраларида оқсилни 
биосинтези, энергетик алмашув кабиларнинг бузилиши билан белгиланади. 
Ҳужайралар даражасидаги тератогенез уларнинг кўпайиши, миграцияси ва 
табақаланишини бузилишига боғлиқ. Ҳужайраларнинг кўпайишининг 
бузилиши уларни митотик фаоллигини камайиши ва пролиферациясининг 
тўхташи даражасига етиши (ҳар қандай органни гипоплазияси ёки аплазияси) 
билан боғлиқдир. Ҳужайралар миграциясини бузилиши уларни 
гетеротопияси ёки агенезияси билан якунланади. 
Бир хилдаги эмбрионал куртакдан бутун эмбриогенез даврида хилма-
хил ҳужайралар, тўқималар, органлар кетма-кет пайдо бўладилар. Қандайдир 
омиллар таъсирида мана шу табақаланиш (дифференциация) тарақкиётнинг 
ҳар қандай даврида тўхташи мумкин. Бунинг натижасида эмбрионда 
морфологик ва функционал етилмаган орган ва системалар шаклланади, яъни 
нуқсонлар пайдо бўлади. Нормал эмбриогенез жараёнида органлар тўла-
тўкис шаклланганигача ҳужайралар ҳалок бўлади ва лизосомаларни 
ферментлари билан парчаланади. ҳужайраларнинг парчаланиши ва 
шимилишини кандайдир омиллар таъсирида секинлаши тўқималарда 
нуқсонлар пайдо бўлиши билан якунланади. Баъзида ҳужайраларни 
шиддатли парчаланиши оқибатида (масалан, юрак тўсиқларида) дефектлар 
содир бўлади. Ҳужайра ва тўқималарни иккиламчи ҳалокати қон томирларни 
тромбози ва босилиб қолиши билан боғлиқ. Баъзида шикастлавчи омил 
(масалан, қизилча вируси) ҳужайра ва тўқималарга цитолитик таъсир 
кўрсатади. Органогенез ниҳоясига етгандан сўнг пайдо бўладиган тугма 
нуқсонлар органларни жойлашишини ўзгариши, ривожланишини 
секинлашиши кабилар билан намоён бўлади. Буларга: гипоплазия, 
крипторхизм, буйракларни чаноқда жойлашиши ва бошқалар мисол бўла 
олади.