Патентшунослик, лицензиялаш ва

қоидалари 
4. 
Лицензиялашнинг турлари 
 
Таянч иборалар: лицензия, маҳсулот, лицензия ҳиллари, 
умумий хусусиятлари, импорт, экспорт, аҳамиятли 
сабаблари
 
Лизенция 
– 
давлат идоралари томонидан ташқи иқтисодий 
алоқа иштирокчиларига хорижга маҳсулот чиқариш ёки киритиш 
хуқуқини берувчи махсус ҳужжат. Лицензия маҳсулотни чегарадан 
ўтказиш учун рўхсатнома сифатида хизмат қилади.
Лицензииялашга деярли ҳамма вақт аниқ бир муддатда экспорт 
қилинадиган маҳсулотларнинг аниқ миқдорий ва нархий 
квоталарини аниқлаш ёки контингентлаш киради. Демак, 
лицензиялаш режимини жорий этиш ва назорат орқали четдан 
кираётган ва чиқаётган маҳсулотларни тартибга солишдир. Агар 
керак бўлганда, лицензиялаш ҳаддан ташқари ошиб кетган 
маҳсулот оқимини чегаралаш ёки қандайдир давлат аҳамиятига 
молик бўлган ҳолларда қўлланилиши ҳам мумкин. Авваламбор, 
лицензиялаш ташқи савдо айланишини тартиблаш, бож туловлари 
йўқ бўлса ёки қачонки уларнинг ички бозорини ҳимоялаш 
имконияти бўлмаган тақдирда қўлланилади, масалан бошқа 
мамлакатларда
валюта қийматининг кескин тебранишида.
Халқаро 
иқтисодий 
ҳамкорликда 
кўпчилик 
миллий 
компаниялар иштирок этган тақдирда лицензиялаш мамлакат учун 
ута зарур бўлган маҳсулотни сотиб олиш учун чет эл валютасидан 
оқилона фойдаланишни, ишлаб чиқаришда маҳаллий маҳсулот 
ишлаб чиқарувчиларга импортнинг усиши зарар келтирмаслиги, 
озиқ 
– 
овқат маҳсулотларнинг етишмовчилигини олдини олиш ва 
ички қишлоқ хўжалик бозорини тартибга солиш, чет эл ва миллий 
маҳсулотларнинг салмоғини тартиблаш мақсадида бажарилади.
Европа
мамлакатларида лицензиялаш тартиби утган асрнинг 70 
– 
80 йилларида тўлиқ шаклланди. Ҳозирги кунда деярли барча ғарб 

---

77 
мамлакатларида мажбурий импортга рухсат бериш бир қанча
маҳсулотларга, ўз навбатида маҳсулотларнинг ҳам турлари кўп 
булиб, уларни экспорт қилиш учун лицензия берилади.
Ҳозирги кунда нархларнинг инфляцияси ва эркин 
конвертацияланган валютага муҳтож бўлган ривожланаётган 
мамлакатларда лицензиялаш ташқи иқтисодий алоқаларни тартибга 
солишда кенг қўлланилмоқда. Бу давлатларнинг ҳужжатлари 
маҳсулотларнинг кўп турига лицензия жорий қилинмоқда.
Ривожланаётган мамлакатларда, бундан ташқари савдо 
нархларига қўшимча турли ҳил талаблар қўйилмоқда. Масалан, чет 
эл савдо материалларига мамлакат маҳсулотларидан сотиб олиш 
мамлакатимиздаги машиналарни импорт қилувчиларга савдо 
жараёнини молиялаштириш манбаси борлигини тасдиқлашни талаб 
қилмоқда.
Ривожланган ва собиқ Иттифоқ мамлакатларида ташқи 
иқтисодий алоқаларни лицензиялаш тизимларида бир биридан
фарқи бўлсада, уларнинг умумий таснифлари ҳам бор. Аввало 
барча давлатлар асосан икки
хил лицензиялашни қўллашади: 
асосий
(бош) ва шахсий.
Бош лицензия хўжалик субъектига миқдорий ва нархий 
томонидан чекланмасдан маҳсулотлар барча ёки аниқ кўрсатилган 
мамлакатлар билан савдо қилиш учун
берилади, шахсий лицензия
эса белгиланган маҳсулот
билан
бир марта савдо қилиш учун 
берилади. Бу ҳужжатда нафақат маҳсулотни олувчи, балки 
маҳсулот миқдори, савдо қилиш муддати ҳам кўрсатилади. Бунинг
барчаси экспорт 
– 
импорт операцияларни қаттиқ назорат қилиш 
имкониятини беради.
Иккинчи умумий хусусияти иқтисодиётнинг ва ташқи савдо 
фаолиятини ривожланиш билан шуғулланувчи чекланган 
идораларга лицензиялар беришдан иборат.
Учинчи умумий хусусиятлари уларнинг туловлиги. Ҳукумат 
ташқи савдо жараёнларига рўхсат берганлиги учун мукофат олиб 
ташқи иқтисодий савдо алоқалар аппаратини сақлаш 
ҳаражатларини давлат бюджетидан экспортчи ва импортчиларга 
юклатилади.
Халқаро иқтисодий алоқаларда илмий 
– 
техник ютуқларини 
лицензия сотиш билан ривожлантириш афзалроқ, чунки 
лицензиялар билан халқаро савдо оддий маҳсулот билан 
қилинадиган савдога нисбатан жадал қадамлар билан бажарилади. 

---

78 
Қисқа муддатларда иқтисодиёт, техника ва технологияларда 
йирик муваффақиятларга эришган мамлакатларнинг тажрибаси 
шуни кўрсатадики лицензияларни ва “ноу 
- 
хоу” ларни сотиб олиш 
анча афзалроқ. Маълумки, янги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун
60 – 
70 ой муддат керак. Лицензия киритиш эса ўртача 52 ойни 
тежаб қолади, тажрибалар ўтказиш ва кўп миқдорда маҳсулот 
чиқаришни йўлга қўйиш учун ҳаражатлар миқдорини кескин 
камайтиради.
Лицензияларни импорт қилиш фойдали, чунки чиқарилган 
маҳсулотлар учун кетган ҳаражатлар лицензион тўловларга 
нисбатан 25 марта кўпроқ. Янги технологиялар 40% га иш 
унумдорлигини оширади, ишчиларнинг малакаси эса фақат 15% га 
оширилади.
Лицензия сотиб олишнинг аҳамиятли сабаблари:
- 
маҳсулот ишлаб чиқаришда вақтинчалик оқсоқликни
бартараф этиш;
- 
бировнинг патентини
айланиб ўтиш имконияти йўқлиги;
- 
вақт тежалиши
. 
Лицензия сотиб олиш маҳсулот сифатини 93 
– 99 % 
даражасига
кутариш имкониятини беради, шу муаммони мустақил 
ҳал қилишда эса бу даража 70 
– 80%
га етади.
Лицензия сотишнинг аҳамиятли сабаблари:
- 
тайёр маҳсулотларни экспорт қилиш имкониятлари йўқлиги, 
қийинчилик тўғдириши, чиқарилаётган маҳсулотнинг ҳажми 
камлиги, бож тўловларининг юқорилиги, давлат томонидан сотиш 
ҳажмини чекланиши ва х.к.
- 
мазкур лицензия асосида маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун
ускуна ва хомашёни сотишдан фойда олиш имконияти йўқлиги.