T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

mln
  odam   (shundan  20 
mln
  kishi  ish  haqi  olib  ishlagan)  faoliyat yuritib, 
bu  ko'rsatkich  35  ta  mamlakatdagi  iqtisodiy  faol  aholining  4,5  foizini 
tashkil  etgan.

---

Hozirgi  davrga kelib yuqori  s in f m urakkab ichki  strukturaga egaligi 
bilan  tavsiflanadi:  u  mulk  tashkiliy  shakllariga  bog‘liq  holda 
toifalashgan  guruhlardan  iborat  ekanligi;  qo'shim cha  kapital  o ‘lchami 
va  sohasi;  kasbiy  faoliyatining  (oliy  darajali  menejerlar,  siyosatchilar, 
boshqaruvchilar)  turi;  turmush  tarzining  xususiyatlari;  siyosiy  maqsadi 
va yo'nalishi; etnik,  hududiy, dem ografik va boshqa belgilari.
Postindustrial 
m am lakatlardagi 
yuqori 
sinflarining 
sotsial 
tarkibidagi о  zgarishlar quyidagilar bilan birgalikda sodir b o ‘lmoqda:
- 
yirik 
m ulkdorlam ing 
jam iyatda 
tutgan 
o ‘mi 
yanada 
m ustahkam lanm oqda;
-  bir  tom ondan,  yollanm a  xodim,  ikkinchi  tom ondan,  ishlab 
chiqarish  vositalari  egasi  sifatida  faoliyat  yuritayotgan  oliy  darajali 
xodim lar va m enejerlar rolining  jiddiy ravishda o ‘sib borishi;
-  yuqori  sin f  vakillarining  katta  siyosatdagi  faolligining  o ‘sib 
borayotganligi, 
ulam ing 
siyosiy 
maqsadlari 
uchun 
m oliyaviy 
xarajatlam ing oshib  borishi.
Bu  sinfning  miqdorini  faqat taxm inan  chamalab aytish  mumkin:  bu 
ko'rsatkich iqtisodiy faol  aholining taxm inan  3-4  foizini tashkil  etadi.
M ashhur 
tarixchi 
Arnold 
Toynbining 
fikricha, 
zamonaviy 
sivilizatsiya  -   bu  o ‘rta  sinf  sivilizatsiyasi.  Rivojlangan  m am lakatlar 
jam iyati  strukturasida  o ‘rta  sinfning  hissasi  60-70  foizni  tashkil  etadi. 
Turli  ilmiy  m aktablar o ‘rta  sinfni  sotsial  birlik sifatida ajratib  ko'rsatish 
uchun  turli  m ezonlardan  foydalanadi.  K o‘pincha,  o ‘z  maqomini  o ‘zi 
baholashi  va  olgan  daromadi  asosiy  m ezon  sifatida  qo‘llaniladi.  G ‘arb 
jam iyatlarining  uchdan  ikki  qismi  o ‘rta  sinfga  yaqin  daromad  oladi, 
kam bag'allar  va  boylar  unchalik  k o ‘p  emas,  deb  hisoblashlar  keng 
tarqaldi.  Y ana  aksariyat  tahlilchilar  hozirgi  o ‘rta  sin f  ishlab  chiqarish 
vositalariga  m ayda  m ulkiy  egalik  qiluvchilardan  iborat  degan  fikrlar 
ko ‘paydi.  Bu  kabi  m ayda  ishbilarm onlar  -   “eski  o ‘rta  s in f ’  deb 
ataluvchi 
AQSH 
fermerlari 
va 
Buyuk 
Britaniya 
savdo-sotiq 
korchalonlari  aholining  10-15  foizini  tashkil  etadi.  Rivojlangan 
m am lakatlardagi  “yangi  o ‘rta  s in f ’  yoki  “m enejerlar  va  m utaxassislar 
sinfi”  deb  ataluvchi  sotsial  birlik  aholining  20-25  foizini  tashkil  etib, 
ulam ing  aksariyat  qismi  oliy  m a’lumotli  mutaxassislar,  aqliy  m ehnat 
xodim lari,  erkin  kasblar  vakillaridan  iboratdir.  Agar  asosiy  mezon 
sifatida m ehnatning turi qo‘llanilsa, u holda o‘rta sinfga “oq yoqaliklar”, 
y a’ni  oliy m a’lum otga ega b o ‘lmagan (“pastki o ‘rta s in f ’) xodim lar ham  
m ansub  bo‘ladi.  Shuningdek,  o ‘rta  qatlam lami  bozor  munosabatlari  va 
m ehnat  turidan  kelib  chiqib  aniqlashdan  tashqari  m adaniy  va  qadriyatli
77

---

yo'nalganligi  asosida  aniqlash  usuli  ham  keng  qo'llaniladi  (3.4-jadval 
G 'arbiy Yevropadagi  umumiy holatni  ifodalaydi).
0 ‘rta  qatlam lar jam iyatning  farovon  yashashi  uchun  zarur  bo'lgan 
barcha  ehtiyojlam i  qondiradi:  ishchi  o ‘rinlari,  iste’mol  mollari,  tibiiy 
yordam,  ilmiy  kashfiyotlar  va  boshq.  Jam iyatshunos  olim lam ing 
fikricha,  o‘rta  qatlam lar  -   sinflar-m uxoliflar  o ‘rtasidagi  o 'zaro  
ixtiloflam i  yum shatuvchi  omil  sifatida  ham  nam oyon  boMadi.  Sotsial- 
iqtisodiy  nuqtayi  nazardan  qaraganda,  o ‘rta  sinfga turli  kasblar mehnati 
ichidagi,  shahar  bilan  qishloq  turm ush  tarzlaridagi  o ‘zaro  ziddiyatlam i 
kam aytirish tam oyili  xosdir.  Oila m unosabatlarida o 'rta  s in f jam iyatning 
ayollar  va  erkaklar  uchun  teng  im koniyatlar  yaratishida,  an’anaviy 
oilalar  qadriyatlarini  yoyuvchi  omil  sifatida  nam oyon  bo‘ladi.  Siyosiy 
jihatdan  o ‘rta  qatlam lar  an’analar,  m e’yorlar,  bilim lam i  tashuvchi, 
yuksak  fuqarolik  va  mustaqil  shaxslikni  nam oyish  qiluvchi  m arkazga 
oid (stentrik) harakatlam ing ijtimoiy tayanchi  hisoblanadi.
Rivojlangan  m am lakatlar  jam iyatlari  sotsial  strukturasida  o ‘rta 
qatlam ning  asosiy  o ‘rinni  egallashi  pastki  qatlam lar  o ‘rtasida  onda- 
sonda  ijtim oiy-siyosiy  tanglikning  o ‘sishiga  qaram asdan,  jam iyatni 
barqaror  ravishda  yashashi  uchun  keng  im koniyatlar  yaratadi.  Bu  kabi 
tangliklar  ko‘pchilikning  (o ‘rta  sinfning)  b etaraf  vaziyatda  turishi 
natijasi  oMaroq  yum shatiladi.  Eng  muhimi,  bu  o ‘rta  sinfning  fuqarolik 
jam iyatining  tayanchi,  dem okratiya  va  o'zgarishlam ing  siyosiy  asosi 
sifatida  nam oyon  boMishidir.  Shu  bilan  birga,  o ‘rta  s in f  yuqorining 
ta’siri  va  pastdan  bo ‘ladigan  bosim  ostida  -   “ ikki  qavatli  parda” 
o ‘rtasidagi  ziddiyatli  vaziyatda  turgani  uchun  ham  turli  ziddiyatli 
ijtimoiy keskinliklar yumshatiladi.
Rivojlangan  m am lakatlar  jam iyatlari 
sotsial 
strukturalaridagi 
(ijtim oiy  tuzilm alaridagi)  sezilarli  o ‘zgarishlardan  bin  -   bu  m ehnat 
qilayotgan aholining real darom adlarining o‘sib borishi hisoblanadi.  Shu 
bilan birga,  darom adlam ing taqsim lanishi  tengsizlik asosida ro ‘y beradi. 
Eng  boy  va  eng  kam bag‘al  qatlam lar  darom adlarining  o ‘zaro  nisbati 
A Q SH da  12:1,  Fransiyada 9:1,  Buyuk  Britaniyada  8:1,  GFR,  Shvestiya, 
N iderlandiya  Q irolligida  5:1,  Yaponiyada  4:1 
kabi  tengsizliklam i 
ifodalaydi.
Industrial 
rivojlangan 
m am lakatlar 
jam iyatlari 
sotsial 
strukturasining  tahlili  shuni  ko‘rsatadiki,  bu  struktura  tarkibiga  turli- 
tum an  guruhlar  va  qatlam lar  kirib,  ular  qator  ko ‘rsatkichlar  bo‘yicha 
bir-birlaridan  farqlanadi.  Hozirgi  davrdagi  bu  ko'rsatkichlam i  va 
sinflam ing 
o ‘zaro 
chegaralarini 
aniqlash 
uchun 
sotsial
78

---

stratifikatsiyaning  har  xil  m ezonlaridan  foydalanishga  to ‘g ‘ri  keladi. 
U lar  quyidagilardir:  m ehnatning  ijtim oiy  taqsimoti  tizimidagi  ahvoli, 
olinadigan  darom adning  hajmi  va  yo'llari,  kasbiy  funksiyasining 
xususiyatlari,  hayot  kechirish  uslubining  xususiyatlari,  m a’lumotlilik 
darajasi va boshqalar.
Rivojlangan 
m am lakatlar  jam iyatlarining  sotsial  toifalashuvi 
quyidagilar  bilan  tavsiflanadi:  bir  necha  sinflam ing  belgilarini  o 'z id a 
ifodalaydigan 
k o ‘p 
sonli 
guruhlam ing 
paydo 
b o ‘lishi; 
ichki 
sinfiy tabaqalanishlam ing  faollashuvi;  struktura  unsurlari  harakatchan- 
ligining o'sishi;  m oddiy hayot  darajasining  oshib  borishi.  Bu jarayonlar 
ko ‘p  jihatlardan  rivojlangan  m am lakatlam ing  barqaror  rivojlanishi  va 
fuqarolik 
jam iyati 
g‘oyalarining 
yanada 
chuqurlashuvi 
uchun 
im koniyatlar  yaratadi.  Hozirgi  davrdagi  rivojlangan  m am lakatlam ing 
asosiy  strategik  vazifasi  -   turli  sotsial  guruhlam ing  manfaatlarini 
hisobga  olish  va  m uvofiqlashtirish  yo ‘li  bilan  um um fuqaroviy 
konsensusga  erishish,  jam iyatni  integratsiyalashga  qaratilgan  fuqarolik 
birdam ligini ta ’min-lashdan  iboratdir.
X ulosa  qilib  aytganda,  fuqarolik jam iyati  an ’anaviy jam iyatlam ing 
bir  necha  m ing  yillab  rivojlanib  va  takomillashib  borishining  mantiqiy 
natijasi va hosilasi  o'laroq shakllandi.  Bu jam iyatning paydo boMishi  va 
rivojlanishida  G 'arbiy  Y evropada  inson  huquqlari  va  erkinliklarining 
nazariy  qarashlardan  amaliy  hayotga  aylanishi,  shakllangan  huquqiy 
davlatlam ing  yanada  rivojlanishi  fuqarolik jam iyatining  shakllanishini 
zarurat qilib qo‘yganligi  muhim  aham iyat kasb etdi.
XXI 
asr  boshlariga  kelib  fuqarolik  jam iyati  g‘oyalari  va  bu  kabi 
jam iyat  qurish  tajribasi  Osiyo  va  Lotin  Amerikasi  mintaqasidagi 
mam lakatlar  uchun  ham  yangilik  boMmay  qoldi.  Fuqarolik jam iyati  har 
bir  m am lakatning  rivojlanishi  uchun  zaruriy  shart-sharoit,  “m a’naviy 
ijtimoiy  resurs”  sifatida  o'zini  nam oyon  qila  boshladi.  Shuning  uchun 
ham  0 ‘zbekiston m am lakatida ham  1995-yilda fuqarolik jam iyati  qurish 
asosiy  strategik pirovard  m aqsad  sifatida  e ’lon  qilindi.  M ustaqillikning 
o'tgan  27  yili  ichida  m am lakatda  fuqarolik  jam iyatining  huquqiy 
asoslari,  sotsial  strukturalari,  institutlari  rivojlangan  mamlakatlar 
tajribasi  va milliy  an’analar asosida qaror topa boshladi.  Hozirgi  davrga 
kelib 
mamlakat 
fuqarolik  jam iyati 
qurish 
islohotlarini  yanada 
chuqurlashtirish  pallasiga  kirdi.  Fuqarolik  jam iyati  qurish  sari  intilish 
davom  etmoqda.

---