Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

MURAKKAB SINTAKTIK BUTUNLIK (MSB) 
MATNNING BIRLIGI SIFATIDA
Murakkab  sintaktik  butunlik  tarkibida  ma’noviy-tuzilish  munosabatlari  aks 
etishi.  Matnni  tashkil  qiluvchi 
vositalardan  biri  sintaktik  birliklardir.  Bu  -  
murakkab  sintaktik  butunlik  (MSB)  -   tarkibiy-ma’noviy  birlikni  ifodalovchi 
sintaksisning birmuncha yirik birligidir.  Demak, o‘zaro bog‘langan va tugallangan 
so‘zlar guruhi  (sodda, murakkab, turli oborotlar bilan murakkablashtirilgan), matn 
yoki og'zaki nutqning mikromavzu (kichik mavzu)sini ochib beruvchi, intonatsiya 
va  boshqa  vositalar  yordamida  birlashtirilishi  murakkab  sintaktik  butunlikni 
yuzaga keltiradi.
Murakkab  sintaktik butunlik tarkibiga kiruvchi  gaplar bir-biri bilan bemalol 
birlasha  oladi.  M a’no jihatidan  birikadi,  berilgan  mikromavzuni  ochib  berguncha 
f 
ikkinchi gapning mundarijasi birinchi gapning mazmunini o‘stiradi va h.k.
Murakkab  sintaktik  butunlik -   sintaktik-uslubiy  birlikni  yuzaga keltiruvchi 
o ‘zaro  yaqin b o g iiq ( tugallangan  gaplar  gurahidir.  Murakkab  sintaktik butunlikda 
birlashgan  mustaqil  gaplaming  ma’no  munosabatlari  turli  vositalar  orqali 
mustahkamlanadi:
- 
leksik  vositalar  (keyingi  gapda  oldingi  gapdagi  alohida  so'zlami 
takrorlash,  shaxsiy  va  ko‘rsatuv  olmoshlari,  ravishlar,  keyin,  so‘ng,  shunda,  u 
yerda, shunday va boshqalar);
117

---

-  morfologik  vositalar  (gapda  birJashgan  ega-kesimning  shaxs-son, 
zamonda mos kelgan shakli);
-  sintaktik vositalar (so‘z va gaplaming tartibi, lekm, ammo, shuning uchun, 
va  hokazo  bog'lovchilari,  birlashtiruvchi  vositalaming  qo‘llaniIislii,  qurilmaning 
parallelligi), ritmomusiqaviy vosita (qismlar va butunning intonatsiyasi,  talaffuzi), 
uslubiy vositalar (anafora, epifora, leksik doira).
Og'zaki  nutqda  murakkab  sintaktik  butunlikning  talaffuzi  o‘ziga  xoslikka 
ega.  Uning  tarkibidagi  mustaqil  izohlovchi  gap  asosan,  bir  xil  tonda  ifodalanadi, 
gapning  so‘ngida tonni  pasaytirish va o‘zaro bir xil pauza (to‘xtam)  bilan  ajratish 
lozim.  Bular  sezilarli  darajada  amalga  oshirilishi  maqsadga  muvofiqdir:  tonni 
pasayishi  bilinib  turishi,  ikkita  murakkab  sintaktik  butunlik  o'rtasidagi  pauza 
cho'ziqroq  boiishi  kerak.  Bundan  tashqari,  keyingi  murakkab  sintaktik 
butunlikning  boshlanishi  ovoz  tonini  ko‘tarilishi,  ko‘pincha  ovoz  tembrining
o‘zgarishi bilan xarakterlanadi.