Avtomobil generatorlari tuzilishi sodda, ishlatilish jarayonidagi chidamlilik va ishonchlilik darajasi
yuqori, gabarit o‘lchamlari, massasi, tannarxi mumkin qadar kichik va dvigatel aylanishlar chastotasi past
bo‘lgan hollarda ham akkumulatorni zaryad qilinishini ta’minlash kabi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak.
11
generatorning aylanishlar chastotasini va quvvatini oshirish imkoniyatini bermaydi, chunki yakorning
aylanishlar chastotasi va undagi tok qiymati oshganda, cho‘tka bilan kollektor orasida me’yoridan ortiq
uchqun hosil bo‘ladi va ular tez yeyilib, ishdan chiqadi;
o‘zgarmas tok generatorining yuklama toki belgilangan maksimal qiymatidan oshib ketishi tufayli,
hamda akkumulatorlar batareyasini (generator ishlamay turgan holda) generator chulg‘amlari orqali
razryadlanish havfidan saqlash maqsadida kuchlanish rostlagichiga qo‘shimcha ravishda tok cheklagich va
teskari tok relelari o‘rnatiladi. Bu rele-rostlagichlarning konstruktsiyasini murakkablashtiradi va ularning
ishonchliligini pasaytiradi.
Elektron sanoatning rivojlanishi natijasida tannarxi arzon, o‘lchamlari kichik, yuqori haroratlarga
chidamli va ishonchliligi baland bo‘lgan, kremniy yarim o‘tkazgichlar asosida yasalgan to‘g‘rilagichlarning
paydo bo‘lishi, o‘zgarmas tok generatorlariga xos bo‘lgan kamchiliklardan holi bo‘lgan o‘zgaruvchan tok
generatorlarini avtomobillarda keng ko‘lamda ishlatish imkonini
berdi.
O‘zgaruvchan tok generatorlarining tuzilishi o‘zgarmas
tok generatorlariga nisbatan sodda, quvvati bir xil bo‘lgan
holda, gabarit o‘lchamlari va massasi 2-3 marta kichik,
chidamlilik va ishonchlilik darajasi ancha yuqori. Ularda
qimmatbaho rangli metall bo‘lgan mis o‘zgarmas tok
generatoriga nisbatan ~ 3 baravar kam ishlatiladi.
O‘zgaruvchan tok generatorlarida kollektor yo‘q, murakkab
yakor chulg‘ami o‘rniga o‘ralishi oson bo‘lgan stator
chulg‘amlari ishlatiladi. Uyg‘otish chulg‘ami ham yaxlit bitta
g‘altakdan iborat. O‘zgarmas tok generatorlarining solishtirma
quvvati (ya’ni 1 kg massasiga to‘g‘ri keladigan quvvat) 45 Vt/kg
dan oshmagan holda, o‘zgaruvchan tok generator-aridagi bu
ko‘rsatkich 150 Vt/kg dan ortib ketdi.
O‘zgaruvchan tok generatorlarida kollektorning yo‘qligi
hisobiga uning maksimal aylanishlar chastotasini 12000-15000
min
-1
ga yetkazish, dvigatel bilan generator orasidagi qiyiq
tasmali uzatmaning uzatish sonini 2,0-2,5 gacha oshirish
mumkin. Bu dvigatel salt ishlagan holda ham generatorning
50…60 % quvvatini iste’molchilarga berish va akkumulatorni
zaryadlash imkonini beradi.
O‘zgaruvchan tok generatorlari yuklama tok qiymatini
cheklash xususiyatiga ega bo‘lganligi va ularda to‘g‘rilagich
sifatida yarim o‘tkazgichli diodlar ishlatilganligi sababli tok
cheklagich va teskari tok relelariga zarurat yo‘qolad. Bu
generatorning
kuchlanishini
rostlash
tizimini
ancha
soddalashishiga va uning ishonchlilik darajasini ortdishiga olib
keldi.
O‘zgaruvchan tok generatori (2.2-rasm) asosan quyidagi
qismlardan tashkil topgan: qo‘zg‘almas stator 1, aylanuvchi
rotor 9, kontakt halqalari 13, cho‘tkalar 12, cho‘tkatutqich 14,
to‘g‘rilagich bloki 7, parrakli shkiv 4 va qopqoqlar 3, 10.
Stator elektrotexnik po‘lat plastinalardan yig‘ilgan bo‘lib uning
ichki yuzasida stator g‘altaklari o‘rnatish uchun mo‘ljallangan va
2.3-rasm. Uch fazali ikki yarimdavrli to‘g’rilagich sxemasi
2.4-rasm. Замонавий генераторлар-
нинг тўғрилагич блоки
2.5-rasm. Faza kuchlanishi U
f
ni
birinchi
U
1
va
uchinchi
U
3
garmonika sinusoidalarning yi-g’indisi
shaklidagi ko‘rinishi
12
oralig‘i bir hil bo‘lgan tishchalari mavjud. Tishchalarni soni 18, 36 yoki 72 bo‘lishi mumkin. Hozirgi
zamon generatorlarida ko‘proq 36 tishchali statorlar ishlatilmoqda. Bu tishchalarga 18 (yoki 36, 72) stator
g‘altaklari joylashtirilib, ular uch fazaga bo‘linadi. Har bir fazaga oltita ketma-ket ulangan g‘altak kiradi.
Fazalar o‘zaro «yulduz» yoki «uchburchak» sxemasi bo‘yicha mumkin. Stator chul’amlarini «uchburchak»
sxemasi bo‘yicha ulanganda undagi faza tokining qiymati chiziqli tokga nisbatan
3
martaga kam bo‘ladi.
«Yulduz» sxemasida esa faza va chiziqli toklar bir-biriga teng bo‘ladi. Bu esa «uchburchak» sxemasi
bo‘yicha o‘ralgan stator chulg‘amlari uchun diametri kichikroq bo‘lgan sim ishlatish imkonini beradi.
Shuning uchun oxirgi vaqtda generatorlarning zarur quvvatini saqlagan holda uni o‘lchamlarini ixchamroq
qilish maqsadida stator chulg‘amlarini «uchburchak» sxemasi bo‘yicha o‘rash tobora keng qullanilmoqda.
Xuddi shu maqsadda, ba’zi generatorlarda “qo‘sh yulduz” sxemasi ham ishlatiladi.
Rotor qarama-qarshi qutbli, olti uchli tumshuqsimon po‘lat o‘zak 9 va ular orasidaga po‘lat vtulka 15 ga
o‘ralgan uyg‘otish chulg‘ami 8 dan iborat. Uyg‘otish chulg‘amining uchlari valdan va bir-biridan
izolyatsiya qilingan mis halqalar 13 ga ulangan. Rotor vali alyuminiy qotishmalaridan tayyorlangan
qopqoqlarga o‘rnatilgan zo‘ldirli podshipniklarda aylanadi.
Kontakt halqalar tomonidagi qopqoq 10 ga plastmassadan tayyorlangan, ikkita mis-grafit cho‘tkalar 12
joylashtirilgan, cho‘tkatutqich 14 va to‘g‘rilagich bloki 7 o‘rnatilgan. Valga shponka yordamida parrakli
shkiv 4 mahkamlangan. Generator rotori harakatni shkiv va tasmali uzatma orqali dvigatelning tirsakli
validan oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
