1
1.Luneva Valintina “O‟zbekistonda bosh kiyimlari tarixidan” , “San‟at” jurnali 3-4. 2005 yil 10 son.
21
Mintaqadagi yirik kulolchilik markazi Samarqand hisoblangan. Bu yerda
sirlangan sopol idishlari ishlab chiqarishning rivoji VIII asr oxiridan boshlangan.
Kulolchilik mahsulotlarining ajoyib namunalari Samarqandning qadimiy shahri
hisoblangan Afrosiyobdan topildi. Sopol parchalari undagi sir va bo‘yoqlarning
yuksak sifati, shakl va bezakning mukammalligini ko‘rsatadi. Bu yerda idishlar
yopiq (ko‘za va xumchalar), ochiq(lagan, kosa va shokosa) shaklda ishlangan
bo‘lib, nozik va bejirim ranglar bilan bezatilgan. Bu bezaklar asosan o‘simlik yoki
girixiy, ba‘zan esa qush, hayvon va odamlarning uslublashgan tasviridan iborat
bo‘lgan.
O‘rta Osiyo, umuman, barcha musulmon davlatlari kulolchiligida arab
yozuvi epigrafik bezak butunlay yangicha bezak yo‘nalishida namoyon bo‘lgan
odatdagi oq yuzaga tushurilgan yozuvni endi kulol-rassom jigarrang, qora, ba‘zan
qizil rangda bitgan. Yozuv kosa va laganlarda hoshiya bo‘ylab yoki tubiga
ko‘ndalangiga bezak tarzida joylashtirilgan.
Yozuvli bezak tadrijini uning ikki asosiy turi bo‘yicha kuzatish mumkin;
chiziqlarning geometric aniqligi va harflarning umumiy rasoligi oddiy kufiy
yozuviga xos; gullayotgan kufiy kamroq uchraydi. Bu yozuv asosan
me‘morchilikda hattotlik uslubida harflarning uchlari kengaytirilgan holda beriladi.
Ular o‘simlik guli va unga uyg‘unlashib ketgan shoxlarga aylanadi. X asrda va
keyinchalik kulolchilikda qiya bosma harflar keng qo‘llanilgan.
Arablar istilosi oqibatida tarqalgan islom dini o‘z urf odatlari va
madaniyatini kirib kelishi amaliy bezak san‘ati, jumladan naqshning ravnaqiga
ma‘lum darajada ta‘sir ko‘rsatdi. Bino, buyum, kiyim, idish, qurol naqsh bilan
bezatilishi jamiyat va davr talabi bo‘lib qoldi. Masjid, xonaqoh, madrasa,
maqbaralarni jimjimador, hashamatli bo‘lishida naqshning ahamiyati beqiyos
bo‘ldi. VIII-X asrlar me‘morchiligida g‘ishtni naqshinkor qalash san‘ati yuksak
darajaga ko‘tarildi.
Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X-asrda (taxminan 864-
868yy.) Somoniylar sulolasi asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy
maqbarasidir. Bu yodgorlik ajoyib ziynatli turli jimjimador naqshlari va murakkab
22
gumbazi tomli konstruksiyani qo‘llagan binokorlarning muhandislik mahorati
jihatidan ham jahon me‘morchiligining eng mukammal asari hisoblanadi.
Cheklangan tasvir vositasi g‘ishtning o‘zidan ham qurilish ashyosi sifatida
mantiqiy naqshinkorlik hamda o‘ta nafis badiiy kompozitsion mukammallikni
yaratilishi ajdodlarimiz zakovati va mohirligidan dalolatdir.
Naqshinkor bezaklar bilan jilolangan O‘zbekiston me‘moriy yodgorliklari
butun dunyo sayyoh, o‘lkashunos, san‘atshunos olimlarining e‘tiborini tortmoqda.
Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo‘qon, Farg‘ona, O‘gan kabi shaharlarning
betakror qiyofasini yaratgan qadimiy me‘morlarining yuksak mahorati va badiiy
tafakkuri hanuzgacha kishilarni hayratga solib kelmoqda.
Yodgorlik binolarining bezaklari xilma-xil va sermazmundir. Ular
binolarning fungsional vazifasi hajmiy mutanosibligiga mos kelib, xalq madaniy
an‘analarini o‘zida ifoda etadi. Me‘moriy binolar bezagida o‘simliksimon,
handasaviy va epigrafik naqsh turlari uyg‘unligida jozibali kompozitsiya
yaratilgan. O‘rta Osiyo san‘atida o‘rta asrlarda paydo bo‘lgan girih naqshlar keng
tarqalib, hozirgi yog‘och, ganch, tosh o‘ymakorligi, kulolchilik, g‘isht terish,
mozaika va devor naqshlarida foydalanilmoqda.
Girih san‘ati, ayniqsa IX-XII asrlarda ravnaq topdi. U tekis va bo‘rtma
yuzalar hisobi usullarining takomillashuvi natijasida peshtoq hamda ravoq
kabilarni bezashda ham ishlatildi.
XIV-XV asrlarda koshinkorlik san‘ati rivojlanib, bin ova inshoatlar serjilo
ranglar berib tayyorlangan koshin hamda parchinlar bilan qoplanib ajoyib naqshlar
bilan bezatildi. Masalan ko‘hna urganjdagi Torabekxonim maqbarasi,
Samarqanddagi Shoxi Zinda ansambili, Ishratxona, Oqsaroy va boshqa me‘moriy
yodgorliklar ana shunday uslubda sayqal topgan.
Amir Temur davrida Samarqandni ilm-fan, san‘at va madaniyatsiz tasavvur
qilib bo‘lmaydi. Amir Temur yuksak madaniyat va ma‘naviyat homiysi bo‘lgani
uchun bepoyon davlati hududlaridan olimlar, shoirlar, musavvirlar, musiqachilar,
me‘morlar, iqtidorli usta, hunarmandlarni Samarqandga chorlaydi. Ularga
g‘amxo‘rlik qiladi.
23
Amir Temur va temuriylar davrida Samarqand kulolchiligida badiiy
kulolchilik alohida ajralib turgan rang-barang bezaklar, bo‘yoqlar bilan bezatilgan
idish tovoqlar kundalik ro‘zg‘or idishlaridan ko‘ra ko‘proq san‘at namunalariga
yaqin turgan. Amir Temur va temuriylar davri badiiy kulolchiligiga nazar
soladigan bo‘lsak bu davrda yangi uslublar, shakllar, bezaklar kashf qilinganligiga
guvoh bo‘lamiz. Samarqand kulollari mahalliy koshin asosida oq-sutrang
xomashyo yaratib, unga kobalt bilan surat chizishni kashf qilishadi. Bunday usulda
yasalgan idishlar jarangi va nafisligi bilan Xitoy chinnisidan qolishmagan. Bu
davrdagi kulolchilik idishlari XII-XIII va XVI-XVIII asrlardagi spool idishlardan
alohida ajralib turadi. Ba O‘rta Sharq kulolchiligida o‘z o‘rniga ega. Shu sababli bu
uslub hunarmandchilik tarixida ―Temuriylar uslubi‖ degan nom bilan alohida
e‘tirof etilgan.
Metallga badiiy ishlov berish san‘ati Amir Temur davlatida, ayniqsa,
poytaxt Samarqandda juda rivojlangan. Tarixiy manbalarda va keying davrlarda
olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan. Mohir ustalar oltin, kumush, mis va
bronzadan har xil idish-tovoqlar, shamdonlar, qurol-yarog‘lar yasaganlar.
Qimmatbaho metallardan ishlangan idish-tovoqlar, qadah, ko‘za va oftobalar Amir
Temur uyushtirgan sayil, bazm, to‘ylarda hamda elchilarni qabul qilish
marosimlarida ishlatilgan. O‘sha davrda yasalgan qandillar juda hashamatli,
qimmatbaho bo‘lganini tarixchi Ibn Arabshoh yozib qoldirgan.
Registon maydonida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar paytida topilgan
60dan ziyod metal buyum XIV-XV asrlardagi Samarqand chilangarchilik maktabi
yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilganligini yaqqol isbotlaydi. Bu yerda topilgan bronza
va misdan yasalgan ko‘zalar, oftobalar, laganlar, kosalar, shamdonlar, eshik
dastalarining sirtiga ustalar nozik kumush iplardan ajoyib naqshlar solganki, bular
jilosi bilan kishini hayratga soladi.
Amir Temur davrida Samarqandda zargarlik, shishasozlik, sangtaroshlik,
temirchilik ham yaxshi rivoj topgan. Ularning ayrim namunalari dunyoning turli
muzeylarida saqlanmoqda.
24
Samarqandda yog‘och o‘ymakorligi ham taraqqiy qilgan. Yong‘oq va tut
kabi pishiq ashyolar (yog‘ochlar)dan yasalgan eshiklarning sirtiga geometric va
o‘simliksimon naqshlar solingan, husnixat bilan ishlangan yozuvlardan esa
qo‘shimcha bezak sifatida foydalanilgan. Samarqanddagi Shoxi Zinda va Amir
Temur maqbaralariga o‘rnatilgan yog‘och eshiklar yuksak darajadagi san‘at
asarlari sifatida qadrlanadi. Ularning ayrim namunalari bugungi kunda Angliyada,
Nyu-Yorkdagi Metropoliten, Ermitaj muzeylarida saqlanmoqda.
Amir Temur oz fursat ichida Samarqandda san‘at va madaniyatni,
shaharsozlikni, me‘morchilikni yuksak cho‘qqilarga ko‘tardi. Bu yerdagi madaniy
jarayonlarning dunyo olmlari tomonidan ―Temuriylar renessansi‖ deb baholanishi
ularning umumbashariy tafakkur rivojida qanchalik ulkan ahamiyat kasb etganini
haqqoniy e‘tirofidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |