Mutaxassis xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

muhofazasi deyiladi. 
Tahdid  deganda  kimlarningdir  manfaatlariga  ziyon  etkazuvchi,  ro‗y  berishi  mumkin 
bo‗lgan voqea, ta‘sir, jarayon tushuniladi.  
Axborotga  yoki  axborot  tizimiga  salbiy  ta‘sir  etuvchi  potensial  ro‗y  berishi  mumkin 
bo‗lgan  voqea  yoki  jarayon  axborot  munosabatlari  sub‟ektlari  manfaatlariga  qaratilgan 
tahdid deb ataladi.  
Ta‘lim  tizimida  foydalanilayotgan  axborot  texnologiyalariga  nisbatan  keng  tarqalgan 
tahdidlarga quyidagilar kiradi: 
•  axborot  xavfsizligining  asosiy  tashkil  etuvchilariga  nisbatan  bo‗ladigan  tahdidlar 
(axborotga murojaat qilish imkoniyatiga qarshi qaratilgan tahdidlar,  
axborotning 
yaxlitligini  buzishga qaratilgan tahdidlar,  
axborotning  maxfiyligini  oshkor  qilishga 
qaratilgan tahdidlar;) 
•  axborot  tizimining  tashkil  etuvchilariga  nisbatan  bo‗ladigan  tahdidlar 
(saqlanayotgan  malumotlar,  dasturlar,  tizimning  apparat  qurilmalari  va  uni  qo‗llab-
quvvatlovchi infrastruktura); 
•  tabiiy  tahdidlar  –  yong‗in,  bo‗ron,  zil-zila,  suv  toshqini,  elektro-energiya 
ta‘minotidagi uzilishlar; 
•  g‗arazli  maqsadlardagi  tahdidlar  –  aloqa  kanallari  bo‗yicha  axborotlarning 
o‗g‗irlanishi,  kompyuter  tarmog‗iga  begonalarning  ruxsatsiz  suqilib  kirishi  bilan  bog‗liq 
tahdidlar,  manfaatdor  shaxslarning  axborot  tizimi  tashkil  etuvchilariga  nisbatan 
g‗ayriqonuniy harakatlari, kompyuter viruslari va shu kabilar 

---

 
215 
Xavfli  hujum  uyushtirish  maqsadida  kompyuter  tizimiga  zarar  etkazuvchi  dasturlar  – 
kompyuter viruslari joriy etish tahdidlari ham amalga oshirilishi mumkin. Zarar etkazuvchi 
dasturlar quyidagi jihatlari bilan ajralib turadilar: 
•  buzish funksiyasi bilan; 
•  tarqalish usuli bilan; 
•  tashqi ko‗rinishi bilan. 
Zarar etkazuvchi dasturning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat bo‗lishi mumkin: 
•  boshqa zarar etkazuvchi dasturni tizimga joriy etish; 
•  hujum qilinayotgan tizim ustidan to‗liq nazorat qilishni o‗z zimmasiga olish; 
•  resurslardan agressiv tarzda foydalanish; 
•  ishlab turgan dasturlarni yoki qayta ishlanayotgan ma‘lumotlarni buzish.  
Umuman zarar  etkazuvchi dasturlarni quyidagi uch sinfga ajratish mumkin:  
•  viruslar  –  ular  shunday  dasturlarki,  boshqa  dasturlarga  joriy  etilib,  zararlangan 
fayllarni ishga tushirishni boshqarish  maqsadida ularga o‗zlarining  kodlarini joriy etadilar. 
Bu  oddiy  ta‘rifdan  virusning  asosiy  vazifasi  boshqa  fayllarga  yuqish  ekanligini  anglash 
qiyin emas. Viruslarning tarqalish tezligi chuvalchanglarga nisbatan bir muncha kamroq; 
•  chuvalchanglar  –  bu  toifadagi  zarar  etkazuvchi  dasturlar  tarmoq  resurslaridan 
foydalanadilar.  CHuvalchang  nomining  berilishi  sababi  chuvalchangga  xos  bo‗lgan 
xususiyat,  ya‘ni  unga  o‗xshab  bir  kompyuterdan  tarmoq,  elektron  pochta  va  axborot 
kanallari orqali boshqa bir kompyuterga «sudralib» kirishidadir.  Ushbu sinfga tegishli zarar 
etkazuvchi  dasturlar  ba‘zida  suqilib  kirgan  kompyuter  tizimida  o‗z  ishchi  fayllarini 
yaratadilar va foydali xotira resursini egallab oladilar.  
•  troyan  dasturlari  –  shunday  dasturlarki,  ular  suqilib  kirgan  kompyuterda 
foydalanuvchining  ruxsatisiz  ma‘lum  amallarni  bajarishga  kirishadilar,  ya‘ni  ma‘lum 
sharoitlarda diskdagi ma‘lumotlarni o‗chiradilar, tizimning «osilib» qolishiga olib keladilar, 
maxfiy  axborotlarni  o‗g‗irlaydilar  va  hokazo.  Bu  dasturlar  boshqa  fayllarga  o‗tib 
yuqmaydilar  va  mustaqil  ravishda  boshqa  kompyuterga  tarqala  olmaydilar.  Asosan  troyan 
dasturlari  buzg‗unchilar  tomonidan  «foydali»  dastur  sifatida  tarmoq  orqali  tarqatiladilar. 
Ular tomonidan  keltirilgan zarar miqdori an‘anaviy  viruslar xujumiga qaraganda bir necha 
barobar ko‗proq bo‗lishi mumkin. 
Zarar  etkazuvchi  dasturlarning  tarqatilishi  asosan  elektron  pochta,  Internet  xizmatlari 
orqali va ko‗p hollarda flesh-kartalar yoki kompakt disklar orqali amalga oshiriladi.