Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги тошкент ахборот технологиялари университети

 
4. Танқид қилиш ва танқидни қабул қилиш қоидалари 
 
Меҳнат фаолияти жараёнида кўпгина ходимлар ўз хизматдошлари 
шаънига, ишга доир сухбат қатнашчиларига, музокара бўйича шериклари 
номига танқидий мулохазалар билдириш заруратини, айрим ҳолларда эса 
унга нисбатан ўз истагини билдиришни хохлаб қоладилар. Кимнингдир 
номига танкидий мулохазалар билдиришдан иборат объектив ёки субъектив 
заруратга дуч келинганда ўта хушмуомалалик ва эҳтиёткорлик кўрсатиш 
керак бўлади. Кишиларнинг бир-бирлари билан муомала қилишлари 
тажрибаси асосида танқид қилиш қоидалари ишлаб чиқилганки, уларга риоя 
қилмаслик вазиятни танқидий таҳлил қилишга қаратилган куч-ғайратни 
йўққа чиқариши ҳам мумкин. Ўзбек халқининг миллий хусусиятларидан 
бири танкид қилиш қоидаларини етарли даражада билмаслик ёки уни инкор 
этиш кўпинча шунга олиб келадики, танқид қилинадиган томонда "ҳимоя 
тўсиғи", аразлаш, хафа бўлиш, қадр-қимматининг ерга урилиши каби 
туйғулар сезилади. Натижада ҳатто фойдали, ҳолисона танқид ҳам ижобий 
қабул қилинмайди. 
Кўп ҳолларда фақат танкид қилиш қоидасига риоя қилиш эмас, балки 
сухбат жараёнида уларни изчиллик билан татбиқ этиб бориш муҳим 
ҳисобланади. 7.3-расмда танқид қилишнинг асосий қоидалари келтириб 
ўтилган. Уларни татбиқ этишнинг изчиллиги ҳам ушбу расмда тавсия 
этилган. Бундай изчилликнинг бузилиши танқидни идрок этиш 
самарадорлигининг пасайишига олиб келади. 

---

74 
7.3-расм. Танқид қилишнинг асосий қоидалари чизмаси. 
Амалда ҳар бир киши бутун ҳаёти мобайнида ўз шаънига бир неча марта 
танқидий мулоҳазалар эшитишга тўғри келади. Ҳатто танқид қилувчи киши 
тегишли одоб қоидаларини билса ва унга амал қилса ҳам, танқид барибир 
маълум маънода оғриниб қабул қилинади. Бу ҳол инсон психологиясининг 
объектив хусусиятлари билан олдиндан белгилаб берилган. Шунинг учун ҳам 
танқидни қабул қилишнинг айрим қоидаларини тавсия қилиш (уларни ўз 
онгидан ўтказиб, қараб чиқилаётган муаммонинг кескинлигини бирмунча 
пасайтириш) мумкин. Ҳамиша қуйидагиларни эсда тутиш лозим: 

фойдасиз танқид бўлмайди, у вужудга келадиган вазиятларни ҳал 
қилишда ёрдам кўрсатиш шакли ҳисобланади; 

ким танқид қилишдан ва қандай шаклда танқид қилишидан қатьи 

---

75 
назар танқидни амалий жихатдан қабул қилиш зарур; 

танкидни идрок этишнинг марказий принципи — "қилган 
нарсаларимнинг ҳаммасини ҳам бошқа вазиятда бундан ҳам яхшироқ 
қилишим мумкин эди" мазмунида бўлиши лозим; 

энг қимматли танқид нормал ҳисобланган нарсанинг хали мукаммал 
эмаслигига қаратилган бўлади; 

танқиднинг йўқлиги – бу уни нормал қабул қилиш қобилиятини 
менсимаслик ёки унга ишонмаслик кўрсаткичидир; 

танкид танқид қилувчининг бошқа томонга муносабатини аниқлаб 
олиш имконини беради; 

агар танкид қилувчи хато ҳилганда ҳам унинг ишни батафсил қараб 
чиқишга интилишини қўллаб-қувватлаш керак. 
Шу билан бир қаторда танқид ўз доирасидан чиқиб хакорат даражасига 
кўтарилмаслиги лозим. Хақорат – бу кишининг нафсига, иффатига тегадиган 
сўзлар билан кадр ва эътиборни тушириш ниятида ёмон муомала қилишдир. 
Ҳар қандай танқид ўз чегарасида фактлар билан тасдикданган бўлиши зарур. 
Акс ҳолда ҳар қандай танқид ўз доирасидан чиқиб ҳақоратга аиланиши 
мумкин.