Tema: Difrakciyon pánjere ham olardin qollaniwi

R
d
, (k=0,1,2,…) d difraksion pánjere turaqlısı. 
Ádetde difraksion pánjere turaqlısı d=1/N ge difraksion pánjerediń uzınlıq 
birligine tuwrı keletuǵın sanliqlar sanı bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta difraksion 
pánjere alyuminiy, almas penen tilim payda etiw joli menen jasaladi. Bar qurilmalar 
1 mm aralıqqa 2000 ge shekem tilim jaylastırıw múmkin. 
Bunday difraksion pánjere jarıqlıqtı qaytarıw esabına isleytuǵın pánjere dep 
ataladı. Difraksion pánjere spektral analiz ásbaplarında (spektrograflarda hám 
spektrometrlerde) quramalı spektral nurlar dispersiyalap beretuǵın prizma ornında da 
isletiledi. 
Jaqtılıq difraksiyasiniń qollanılıwı. 
Difraksiya nátiyjesinde rentgen nurları payda boladı. Ol jaǵdayda insan 
denesiniń túrli bólimlerindegi kózge kórinbeytuǵın ishki aǵzalarınıń súwretlerin alıw 
múmkinshiligin beredi. Bul nurlardı 1895 -jılı nemis fizigi vilgelm Rentgen jańalıq 
ashqan. Rentgen nurlarınıń denelerden oǵada alıw ushın ózgeshelikinen hám ilimiy 
izertlew jumıslarina keń qollanıladı. Medicinada shıqqan hám sınǵan suyeklerdi 
kóriw ókpede hám basqa aǵzalar daǵı shet ósimtelerdi tabıw hám emlew jumıslarında 
paydalanılsa, metallurgiyada tayın metall buyımlar ishinde defektlardi anıqlawda 
qollanıladı. Házirgi zaman optikalıqa sanaatı islep shıǵarap atırǵan pánjere turaqlısı 
bolǵan difraksion pánjere menen jumıs kóredi. Bul múmkinshilikler ajıratıw qábileti 
prizmalı spektrograflarni óndiriske hám pán-texnikada qollanıwǵa múmkinshilik 
beredi. 
Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıw nızamı aynıwı jaqtılıq difraksiyasi 
ekenligin bilip aldıq. Difksiya nátiyjesinde difraksion pánjere payda boladı. 
Difraksion pánjere tábiyiy hám jasalma boladi eken. Tábiyatda jaqtılıq interfrensiyasi 

---

19 
hám jaqtılıq difraksiyasin kóplegen ushıratıw múmkin. Jaqtılıq interfrensiyasi hám 
difraksiyasi ilimiy pán-texnikada qollanıladı.
Ekperimentallıq úskene (optikalıq otırǵısh) tuwrı múyeshli formaǵa iye aǵashtıń 
kesindisinen turadı. Onıń joqarǵı betine millimetrlik shkala jabıstırılǵan. Aǵashtıń 
ústindegi pazalarda E ekranı qozǵalısqa keltiriliwi múmkin (4-súwret). Ekrannıń 
betine millimetrovkalıq shkala jelimlengen. Shkalanıń noli sańlaǵı bar ekrannıń 
ortasında jaylastırılǵan. Kóz E ekranına proekciyalanǵan difrakciyalıq spektrlerdi 
kóredi. úshmúyeshlik prizması arqalı ótken nur nur sınıwı prizma múyesh aldınanı 
daǵı jatqan shet qaytqan boladı. Bul tek bir gruppa bolsa, aq nur, ol optikalıqasi ótip 
keyin, tekǵana biykarlaw, bálki reńli támbi ishine ajratadı. Bul hádiyse jaqtılıq 
dispersiyasi dep ataladı. Bul birinshi úyrenildi Isaakom Nyutonom ájayıp tájiriybeler 
bir qatar 1666 jılda. 
Nyuton tájiriybeler jaqtılıq dáregi quyash nurı menen kórsetilgen tartısıw 
maydanına jaylasqan kishi dairesel tesik bolıp xızmet etken. tuynuk old ornatılǵan edi 
qashan prizma Nyuton qatar dep ataladı davra daqlar liniyasi reńli kórinisi ornına 
diywalǵa, ústinde. qızıl, toq sarı, sarı, jasıl, kók, kók hám biynápshe gúli, az-azdan 
bir-birinen ekinshisine ózgeredi: Bunday Spector etti tiykarǵı reńler ibarat. Olardıń 
hár biri túrli ólshem degi spektri kosmosda iyeleydi. Bir laplama toparınıń eń úlken 
uzınlıǵı, eń kishi - qızıl. 
Keyingi tájiriybesi prizmadan járdeminde alınǵan reńli nurlar keń nurı, bir, bir 
kishi tesik menen ekran málim bir reńi tar támbi shıǵıp turdi hám ekinshi tegis 
jiberilgen edi hám olardı biykar Prism, bul nurlar reńin ózgertirmeydi. Bunday nurları 
ápiwayı yamasa (bir reńli) monoxromatik dep ataladı. 
Tájiriybe qızıl nurlar biynápshe gúli, yaǵnıy salıstırǵanda kem iyiw sezim 
ekenligin kórsetedi túrli reń nurlar túrlishe prizmadan sınıwı etiledi. 
Kollektsiya jıynaw obıektiv reńli tegis shıǵıp nurlarınıń jıynaqlardı, Nyuton aq 
ekran ornına boyalǵan aq lenta ashılıw suwretti bar. 
Bul tájiriybeler barlıq, Nyuton tómendegi juwmaqlar etilgen: 
tábiyatda aq nur reńli nurlar ibarat quramalı nur, dep; 
túrli reń jaqtılıq nurları hám sınıwı indeksti túrli dáriler; aq nur nur prizmadan 
qaytqan bolsa, bul nátiyjesinde, ol bir spektr ishine irib-shirip bolǵan ; 

---

20 
Birlesken spektr nurların reńli bolsa, taǵı aq nur alıw. 
Sonday etip, jaqtılıq dispersiyasi - ǵárezlilikten payda bolǵan hádiyse sinishi 
indeks tólqin uzınlıǵı (yamasa chastotası ) ústinde element. 
Jaqtılıq, bir tegis arqalı, bálki hár qıylı basqa jaǵdaylarda ótip tekǵana qashan 
jaqtılıq dispersiyasi baqlanadı nur sınıwı. Sonday etip, mısalı, reńli nurlar óz ıdıraw 
artınan suw tamshıları quyash nurı de sınıwı, bul Illustrated oq jay qáliplestiriw 
esaplanadı. 
Nyuton panjurdan ámelge davra tesikten quyash nurları prizma talay keń cilindr 
nurı qaratılǵan bir spektrlerin alıw. 
Sonday etip, alınǵan Spectrum bir-biri menen bólekan qaǵıydaına muwapıq 
davra tesik túrli reń suwret, bir qatar esaplanadı. kóbirek sap spektrlerin alıw ushın, 
jaqtılıq dispersiyasi hádiysege úyreniwge, Nyuton davra tesik, hám tegis sınıwı 
shetine bir tar jarıq parallel paydalanıw ushın emes, bálki usınıs. Ekranda linzalar 
keyin sańlaqında bir anıq suwretti alınǵan hám menen spektrlerin beredi linzalari tegis 
artında ornatılǵan. 
Spektrometr hám spectrographs - eń taza hám jarqıraǵan spektri arnawlı 
qurılmalar járdeminde alınǵan. 
Jaqtılıq sıńırıw - jaqtılıq tolqın energiya eyo materiya ótip menen azayadı qaysı 
bir hádiyse. Bul ekinshi dárejeli nurlanıw energiyası ishine tolqınlar jaqtılıq 
energiyası konvertatsiya sebepli, yamasa basqasha etip aytqanda, ishki energiya 
birdey spektral quramı hám úgit-násiyatlaw basqa baǵdarı material. 
Light jutiliw atomlar yamasa molekulalar, fotoximyaliq reaksiyalar hám ishda 
basqa processler materiallıq, ionlanıw yamasa qozǵalıwı qizdırıw alıp keliwi 
múmkin.

Optikalıqa tariyxınan ekenin aytıw kerek, jaqtılıq quramalı hádiyse: bir dáwirde 

ol tolqın, basqa sharayatta bolsa bólekler aǵımı kórinisinde kórinetuǵın boladı, yaǵnıy 
jaqtılıq dualistik xarakterge iye. Jaqtılıqtıń tolqın tábiyaatın tastıyıqlaytuǵın 
hádiyselerge, mısalı, jaqtılıq interferensiyasi (1801-jılda T. Yung óz tájiriybelerinde 
tiykarlaǵan), jaqtılıq difraksiyasi (1819 -jılda fransuz fiziklari A. Frenel jáne onıń 
shákirti Arago kashf etkenleri ushın Nobel sıylıqına iye bolǵanlar) sıyaqlılar jaqtı dálil 
bóle aladı. Jaqtılıqtıń bólekler aǵımınan ibarat ekenligin tastıyıqlap beretuǵın real 

---

21 
hádiyseler bar, mısalı, jaqtılıqtıń fotoelektrik effekt hádiysesi (1887-jılda G. Gers 
kashf etkeni ushın Nobel sıylıqına iye bolǵan), jaqtılıq basımı (1889 -jılda P. Lebedev 
kashf etken, onıń ushın ol Nobel sıylıqına iye bolǵan ), Kompton effekti (1923- jılda 
Kompton tárepinen jańalıq ashılǵanlıq ) hám t.b hádiyseler jaqtı dáliller bolıp tabıladı.
Jaqtılıq interferensiyasi, jaqtılıq difraksiyasi, jaqtılıqtıń polyarlanıwı, jaqtılıq 
dispersiyasi, jaqtılıqtıń shashırawı hám bir qansha basqa hádiyseler bar, olardı tolqın 
optikalıqasi dep atalıwshı bólimde aytıladı. Basqa bólimlerde jaqtılıqtıń korpuskulyar 
- bólek tábiyaatı menen baylanıslı bolǵan hádiyseler uyreniledi. Jaqtılıqtıń tolqın 
tábiyaatın elektromagnit tolqın teoriyası tiykarında tusintiriledi. 
Baslanǵısh faza dıń ma`nisi t hám x larning sanaq basın tańlawǵa baylanıslı. Bir 
tolqın qaralayotganda waqıt hám koordinatalardıń bası bolatuǵın etip tańlap alınadı. 
Bir qansha tolqınlardı birgelikte qaralayotganda olardıń barlıǵı ushın ádetde 
baslanǵısh faza nolge aylanatuǵın etip bolmaydı. Elektromagnit tolqında eki vektor - 
elektr maydan kúshlanganligi hám magnit maydan kúshlengenligi oynaydı. Jaqtılıq 
vektorı amplituda modulın A hárıbi menen belgileymiz. Jaqtılıq vektorı 
proyeksiyasınıń waqıt hám keńislik ózgeris nızamı, A shama ni bolsa yorug 'lik 
tolqınınıń amplitudasi dep atawdı qabıl etemiz. Kózge kórinetuǵın jaqtılıqtıń tolqın 
uzınlıǵı intervalda jatadı. Bul bahalar vakuum daǵı jaqtılıq tolqınlarına tiyisli. 
Sındırıw kórsetkishi n bolǵan ortalıq ushın jaqtılıq tolqınlarınıń uzınlıǵı basqasha 
boladı. Terbelis ushın tolqın uzınlıǵı vakuumda boladı. Jaqtılıq tolqınınıń fazalıq 
tezligi bolǵan ortalıqta tolqın uzınlıǵınıń ma`nisi λ = boladı. 
Sonday etip, sındırıw kórsetkishi n bolǵan ortalıqta jaqtılıq tolqınınıń uzınlıǵı 
vakuum daǵı jaqtılıq tolqın uzınlıǵı menen tómendegi munasábette boladı.