Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Inson, individ, shaxs  
Shaxs va jamiyat 
 
Individ, individuallik va sub'ekt 

---

Falsafa va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlarda «individ», «individuallik», «shaxs» singari 
tushunchalar  ko‘p  qo‘llaniladi.  Ularning  o‘xshashligi  va  farqlari  nimada?  Bu 
tushunchalarning har birining mohiyati nimadan iborat? 
Yuqoridagi tushunchalar qatorida «individ» tushunchasi birinchida turadi. U eng avvalo, 
muayyan insonning boshqa odamlardan alohidaligiki, «chegaralanib» olganligini ifoda etadi. 
Individ - bu Homo sapiens biologik turining ayrim olingan, yakka vakili. Individning asosiy 
xususiyati  -  bu    uning  boshqalardan  ajralganligi,  alohidaligidir.  Individ  -  bu    insonning  eng 
oddiy va abstrak tavsifi. 
Shunisi  qiziqki,  turli  fanlar  «individ»  tushunchasini  turlicha  talqin  etadilar.  Masalan, 
psixologiya  ushbu  tushunchani  ikki  aspektda  ko‘radi:  a)  individ  ayrim  olingan  tabiiy 
mavjudot,  tug‘ma  va  orttirilgan  xususiyatlarning  mahsuli,  individual,  o‘ziga  xos 
xususiyatlarning  sohibi  sifatida;  b)  insonlar  jamoasining  alohida  olingan  vakili;  o‘zining 
biologik  cheklanganlik  doirasidan  chiquvchi  qurollardan,  belgilardan  foydalanuvchi  va  ular 
vositasida o‘z xulqi hamda psixik jarayonlarini kasb etuvchi ijtimoiy mavjudot.
338 
Psixologiya  individning  asosiy  qirralari  deb  quyidagilarni  hisoblaydi:  1)  psixofiziologik 
tashkillashuvning yaxlitligi; 2) atrof dunyo bilan o‘zaro ta'sirdagi barqarorlik; 3) faollik
339
. 
Sotsiologiya  nuqtai  nazaridan  individ  -  bu  inson  naslining  ayrim  olingan  vakili  va 
insoniyatning  barcha  ijtimoiy  va  psixologik  xususiyatlarining:  aql,  iroda,  ehtiyojlar, 
manfaatlar va boshqalarning muayyan sohibi. Bu holda «Individ» tushunchasi muayyan, aniq 
bir insonni anglatadi
340
. 
Va  nihoyat,  falsafa  uchun  individ  ijtimoiy  atom,  alohida  ajralib  turuvchi  mohiyat,  ancha 
keng  bo‘lgan  ijtimoiy  yaxlitlikning  (guruhning,  sinfning,  millatning,  insoniyatning)  ayrim 
olingan vakili
341
. 
Individ - eng avvalo qandaydir ko‘plikni bir vakili, ko‘plarning biri. Shu ma'noda deyarli 
har bir odam - individ (ba'zan individium ham deyiladi va yoziladi). 
Bu  o‘rinda  bir  narsani  ta'kidlash  lozim:  ajralib  turish,  alohidalik  insonning  spetsifik 
xususiyati  emas,  ob'ektiv  dunyodagi  barcha  predmetlar  va  hodisalar  u  yoki  bu  tarzda  ajralib 
turadi. Ammo insonga nisbatan ko‘proq boshqa bir tushuncha nisbat beriladi - «individuallik». 
U  muayyan  insonning  noyobliki,  betakrorligini  anglatadi.  Muayyan  ma'noda  individuallik  - 
individdan    shaxsga  olib  boruvchi  pog‘onadir.  Inson  tug‘ilishidan  individ  bo‘lib  tug‘iladi, 
biroq  shaxs  sifatida  u  o‘z  individualligining  barcha  imkoniyatlarini  ochish  orqaligina 
shakllana oladi. 
Individuallik individning o‘ziga xosligini, ichki dunyosining o‘ziga xosligini aks ettiradi, 
bu  insonga  xos  umumiy  (universal)  va  ayrim  (noyob,  o‘ziga  xos)  xususiyatlarning  uzviy 
birligidir. 
Inson  falsafasidagi  yana  bir  muhim  tushuncha  «sub'ekt»  tushunchasidir.  Sub'ekt  sifatida 
ayrim olingan  individ ham va  qandaydir jamoa (guruh, sotsium va xatto umuman  insoniyat) 
namoyon  bo‘lishi  mumkin.  Bu  o‘rinda  bizni  individual  sub'ekt  qiziqtiradi.  Uning  asosiy 
tavsiflari  quyidagilardir:  faollik,  onglilik,  maqsadning  mavjudligi,  o‘z-o‘zini  anglash,  xatti-
harakatlar  erkinligi.  Sub'ekt  sifatida  inson  muayyan  ijtimoiy  rolni  o‘ynaydi.  Odam  sub'ekt 
bo‘lib tug‘ilmaydi, balki tarbiya jarayonida sub'ektga aylanadi.  
Sub'ektivlik haqida so‘z ketganda mazkur tushunchaning ikki ma'nosi borligini esda tutish 
lozim. Birinchidan, u ayrim individning tanlovi sifatidagi sub'ektivlikni anglatadi, ikkinchidan 
esa ushbu individ insoniy sub'ektivlik doirasidan tamoyilan chiqa olmasligini bildiradi
342
. 
Shaxs 
                                                 
338
 Қаранг: Психология. Словарь. М., 1990. 135-б. 
339
 Ѝша ерда. 136-б. 
340
 Қаранг: Радугин А.А. Радугин К.А. Социология. М. 1995. 85-б. 
341
 Қаранг: Философия. Ростов-на-Дону, 1996. 264-б. 
342
 Қаранг: Сартр- Ж-П. Экзистенциализм – это гуманизм // Сумерки богов. М., 1989. 323-б. 

---

Shaxs  tushunchasi  falsafada  va  umuman  insonni  o‘rganuvchi  fanlar  majmuasida  eng 
murakkab  tushunchadir.  Inson  shaxsi  rivojlanishining  eng  muhim  biologik  omili  inson 
miyasidir.  Ammo  shaxs  mohiyati  -  bu  ijtimoiy  xususiyatga  molik  hodisa.  Miya  esa  moddiy 
organ bo‘lib, u orqali shaxs o‘z-o‘zini namoyon etadi. 
Inson mazkur sotsiumga xos bo‘lgan me'yorlar, bilimlar, qadriyatlarning muayyan tizimini 
o‘zlashtiradi.  Muayyan  jamiyatning  real  shart-sharoitlari  shaxsning  ijtimoiy  mohiyatini 
belgilaydi. Shaxsning shakllanishi jarayoni sotsializatsiya deb ataladi. 
Falsafada  shaxs  muammosi  -  bu  eng  avvalo  insonning  mohiyati,  uning  dunyodagi, 
tarixdagi  va  jamiyatdagi  o‘rni  muammosidir.  Muayyan  ijtimoiy  munosabatlar  muayyan 
tarixiy  tipdagi  shaxsning  shakllanish  jarayonida  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega.  Antik  davr 
odami  uchun  eng  asosiy  deb  yaxshi  firklar,  intilishlar,  istaklar  hisoblangan  va  ular  ijtimoiy 
amaliyotda  qanchalik  ro‘yobga  chiqishiga  umuman  olganda  katta  ahamiyat  berilmagan: 
«Insonni  faqat  uning  ishlariga  qarab  emas,  intilishlariga  qarab  ham  baholash  lozim» 
(Demokrit), «Inson qanday fikrlasa, u hayotda shundaydir» (Sitseron), «Bizning hayotimiz biz 
u  haqda  nima  o‘ylasak  ana  shudir»  (Mark  Avreliy),  «Axloqiy  fazilatlar  niyatlar  bilan 
bog‘liqlikda ko‘zga tashlanadi» (Arastu). 
Antik davr mutafakkirlari nazarida chinakam shaxs deb shunday odamni aytish mumkinki, 
birinchidan,  u  axloqli,  ikkinchidan,  aql-idrok  egasi,  uchinchidan,  boshqalar  bilan  muloqotga 
kirishadigan, to‘rtinchidan siyosiy va davlat mavjudotidir. 
O‘rta asrlar bizga shaxsning boshqacha tipini ko‘rsatadi. Mazkur davr uchun jamiyatning 
tabaqalanganligi,  kastalarga  bo‘linishi  va  qat'iy  korporativlik  xosdir.  Shu  sabali  muayyan 
tabaqaga,  kastaga,  sexga,  gildiyaga  mansublik,  uning  qonunlariga,  odatlariga,  an'analariga 
bo‘ysunish  shaxsning  individual  sifatlarining  namoyon  bo‘lishidan  ko‘ra  muhimroq  va 
kuchliroq edi. 
Faqat  yangi  davrga  kelib  ayrim  olingan  inson  shaxsining  qimmati,  avtonomligi,  o‘ziga 
xosligi  qaror  topadi.  Bu  ayniqsa,  ijtimoiy-siyosiy  fikr  uchun  xosdir.  Ijtimoiy  faollik,  tadbir-
korlik,  ongli  va  foydali  faoliyat,  mustaqillik,  individualizm,  shaxsiy  mas'uliyat,  o‘z  qadr-
qimmatini  bilish  tuyg‘usi  -  mana  bular  shaxsning  g‘arb,  yevropa-amerika  konsepsiyalari 
yuksak qadrlanadigan sifatlari hisoblanadi. 
Shaxsning sharq modeli  esa boshqachadir.  Shaxsning  sharqqa xos  modelining  bir nechta 
modifikatsiyalarini ajratib ko‘rsatish mumkin (islom, budda, konfutsiy va hokazo). Shunday 
bo‘lsa-da,  ular  o‘rtasida  ularni  shaxsning  g‘arb  modelidan  ajratib  turuvchi  muayyan 
mushtarakliklar mavjud. 
Shaxsning  sharq  tipiga  xos  asosiy  xususiyatlar  quyidagilardir:  mas'uliyat  va 
majburiyatlarning  inson  huquqlari  oldida  ustuvorligi,  xulq-atvordagi  traditsionalizm,  hulq-
atvorning,  jamoaviy  modellarining  individual  me'yorlardan  ustunligi,  sotsiumga  ko‘proq 
qaramlik, ijtimoiy muhit bilan aloqaning ko‘pligi. 
Shuni esda tutish lozimki, shaxs tipi ijtimoiy munosabatlarning real tizimining in'ikosidir. 
Shaxsning  shakllanishi  va  rivojlanishining  muhim  omili  sifatida  uning  ijtimoiy  faoliyati, 
sotsium hayotida  muayyan  rolni  bajarishi namoyon bo‘ladi. Individ  shaxs sifatida faqat turli 
tuman  ijtimoiy  munosabatlardagina  o‘z-o‘zini  namoyon  etishi  mumkin.  O‘z  vaqtida  Arastu 
«insonning vazifasi uning ongli faoliyatidan iborat» deb hisoblagan edi. A.Jomiy «Qo‘llaring 
baquvvat ekan,  mavjud ekan  kundalik mehnatga  ko‘ngil  qo‘y» deya  da'vat etgan  bo‘lsa, Ibn 
Sino  «Bekorchilik  va  ishyoqmaslik  faqat  nodonlikka  sabab  bo‘libgina  qolmay,  ayni  paytda 
kasalliklarga ham sabab bo‘ladi» deb ogohlantirgan edi. 
Shaxs  -  bu  muayyan  ijtimoiylashuv  jarayonining  natijasigina  emas,  bu  uzluksiz  o‘sib 
boruvchi jarayon. Agar doimiy rivojlanish, kamolotga intilish, olg‘a harakat bo‘lmasa, u holda 
shaxs buzilishi, degradatsiyaga duchor bo‘lishi mumkin.