|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
76
баға берудің төрт компонентін белгілейді. Олар субъектісі, заты, сипаты, себебі (субъект,
предмет, характер, основание) [Ивин, 1970, 21].
Публицистика оқырмандарды, көрермендер мен тыңдармандарды заманның ең өзекті де
өткір таныстыруды мақсат етеді. Сондай-ақ, ол сендіру арқылы азаматтардың санасына әсер етуге
және белгілі бір қоғамдық пікір қалыптастыруға ұмтылады. Публицистиканың бұл екі қызметі
бір-бірімен өзара тығыз байланыста және олар бірге жүзеге асырылады. Жалпы газетте
бағалауыштықтың екі сапасы да қатар жүреді, олар газеттің ақпараттық, үгіт-насихат
жүргізушілік қызметіне, сол қызметтен туындайтын мақсат-мүдделеріне бағындырылады.
Публицистикалық материалдардың мазмұны әрдайым ақпарат беру мен бағалау
қызметтерін қамтиды. Публицистикалық стильдің қоғамдағы қызметін оның негізгі белгілері
айқындайды және олар публицистикалық стильдің жеке сипатын қалыптастырады. Олар:
пәрменділік, жоғары эмоционалдылық, хабарланған фактіге, құбылысқа, оқиғаға ашық
бағалауыштық қатынасы.
Эмоционалдық лексика бағалауыштық лексикамен тығыз байланысты. Эмоционалдық
сөздердің мағыналары көбіне бағалауыштық мәнмен қабаттаса жүреді. Сөз мағынасының
аспектісінде бағалау, экспрессивтілік пен эмоционалдылық категорияларының тығыз байланыста
болуы жиі кездесетіні рас. Бірақ бұл барлық жағдайда емес. Мәселен кейбір одағай сөздерде
бағалауыштық мән мүлдем болмайды.
Заттың не құбылыстың эстетикалық ерекшелігін бағалау әртүрлі деңгейде болады.
Объектінің жағымды, жағымсыз жағын көрсетуден бастап, таңдауға дейін өрбиді. Эстетикалық
бағалауыш адамның ішкі дүниесімен, тұрмыс жағдайымен және табиғат құбылыстарына
көзқарастарымен тығыз байланысты. Әсіресе, адамның бет-әлпетіне, сыртқы кейпіне, киім киісіне
дауысына эстетикалық тұрғыдан баға беру газет тілінде жиі қолданылады. Мысалы: Алтын
жігіттің аяулы бейнесі, ардақты істері, тапқыр-тамаша сөздері, өткір қара көздері, сыпайы-сырбаз
мінезі артынша аңыз боп тарайды («Қазақ әдебиеті», 31-қаңтар, 2003 жыл). Мейлінше сергек, сөзі
нық, әрі тапқыр, ісі мығым, көзқарасы тұрақты, жанары от шашқан, жүріс-тұрысы үлгілі Төлеген
(«Қазақ әдебиет»і, 31-қаңтар, 2003 жыл).
Б.Момынова бағалауыштық лексика жайлы зерттеуінде: «Қолданыс кезінде сөзге
қосымша үстемеленетін әлеуметтік топтың, жеке адамның бір сөзбен айтқанда, субъектінің зат
пен құбылысқа іс-әрекетке берген бағасы бағалауыштық лексика қатарын құрайды» деп
тұжырымдайды [Момынова, 2001, 134]. Бағалауыштық тіл деңгейлері ішінде лексикада
байқалады. Тілдегі сөздердің баға берудегі мүмкіндіктері әр қилы болып келеді. Дүниедегі кез-
келген зат, құбылыс атаулы өз бағасын алады. Кез-келген баға тілдік құралда бағалауыш бар
екендігін дәлелдейді. Бағалауға жататын мағынаның негізі «жақсы/жаман» белгілерге негізделеді.
Бағалаудың бұл белгілеріне қарай екі түрі бар:
1)
рационалды баға
2)
эмоционалды баға.
Эмоционалды және рационалды баға субъектінің объектіге деген қарым-қатынасының екі
жағы болып есептеледі: біріншісі - оның эмоциясы мен сезімдері, екіншісі - белгілі фактілерге
сүйенген пікірі. Эмоционалды бағалау көбінесе одағайлар, аффективті (ерекше айқындылық)
сөздермен беріледі және оның экспрессивтілігі басым болады. Мысалы, Таң қалдыратын
жаңалық, Керемет шебер! Керемет! Аһ! Жексұрын! және т.б. Рационалды бағалаудың мақсаты -
субъектінің көзқарасы бойынша объектінің бағалануының мөлшері. Рационалды баға
бағалауыштық пайымдауларды және олардың бағалауыштық сипатын ескертетін амал-тәсілдерді,
аксиологиялық предикаттарды қажет етеді. Мысалы, бұл істі жақсы бастама деп санаймын.
Барлығының ойынша, ол жаман қылық жасады. Рационалды бағалауға экспрессивтілік тән емес.
Эмоционалды және рационалды бағалау бір-бірімен тығыз байланыста болады [Түсіпбекова,
2007, 10].
Бағалауыштық (жақсы, жаман баға, жағымды, жағымсыз), эмоционалдылық және
экспрессивтілік сөздердің бойында эмоционалды-экспрессивті, экспрессивті-бағалауыштық,
эмоционалды-экспрессивті-бағалауыштық мәндер қабаттастықта, қатарласа қолданыста болуымен
қатар, кейбір жағдайларда дербес келетін тұстары да болады.
Бағалауыштық
эмоционалдылықпен, экспрессивтілікпен байланысты болғанымен,
бағалауыштықты жеке семантикалық категория деп қарастыратын зерттеушілердің бірі -
Do'stlaringiz bilan baham: |
