Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
92 
зонасида учрайдиган” каби семалардан иборат. 
Икки системага хос бу икки лексема семемаси ўзаро қиёсланганда, 
адир
умумистеъмол 
бирлик ва 
адир
географик атама семемаларида ўзаро ўхшаш ва фарқли белги яққол намоён бўлади. 
Хусусан, 
адир
лексемасининг икки нуқтаи назардан изоҳларидаги ўхшашлик ва фарқлилик, 
уларнинг семалари асосида юзага чиқаётганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Икки лексеманинг 
ўхшашлиги семемаларидаги “баланд ер, баландлик” белгисига асосланса, ер сатҳи кўринишини 
ифодаловчи умумистеъмол атов бирлик 
адир
даги “белгиланмаган баландлик” семаси, географик 
атама мавқеидаги 
адир
лексемаси семемасининг “400-500 м дан 1000-1500 м гача бўлган 
баландлик” семаси уларнинг ўзаро алоҳида лексемалар сифатида қаралишига асос бўлади. Бу 
ҳолат эса уларни тил корпусида жойлаштиришда алоҳида тег (изоҳ) сифатида белгилашни тақозо 
қилади. Худди шунингдек, бошқа географик тушунчалар билан боғлиқ лексема-терминларни ёки 
бошқа соҳа терминларини жойлаштиришда ҳам уларнинг умумистеъмол ва терминологик 
белгиларининг алоҳида-алоҳида тавсифланишини тақозо қилади. Лексема-терминларга шу каби 
ёндашув тил корпуси ва микрокорпусларнинг алоҳидалигини таъминлаш омили ҳисобланади. 
Географик терминлар таркибида қўшма лексема каби кам учровчи бирикмали географик 
лексема ҳам бор: 
баланд тоғлар, бурмали тоғлар, пастлик ер, ясси жар, ўртача тоғлар
каби. 
Бирикмали географик лексема асосан сифат+от типидаги битишув муносабатли бирикувдан 
ташкил топган, уларнинг асосида ҳам умумистеъмол бирликлар асосий компонент мавқеида 
иштирок этади. Албатта, бундай бирикма отли бирикма сифатида талқин этилиши баробарида, 
сифат+от типидаги грамматик воситасиз бириккан 
баланд тоғлар, бурмали тоғлар, ясси тепа, 
пастлик ер 
каби қўшма лексемаларнинг маъновий қийматини ёрдамчи компонент вазифасида 
келган 
баланд, бурмали, ясси, пастлик
лексемаларининг семемасига таянган ҳолда асослаш лозим 
бўлади. Хусусан, 
баланд тоғлар
географик лексеманинг семемаси 
баланд 
ва 
тоғ 
қисмларининг 
семемавий муносабати асосида қуйидагича белгиланиши мумкин: “баландлиги 2000 м дан юқори 
бўлган тоғлар”. Шунингдек, 
баланд тоғлар
атамаси “аниқ белгиланган”, “2000 м дан юқори 
бўлган” семалари асосида соҳавий лексика таркибидан жой олиб турган бўлса, умумистеъмол 
мавқеидаги қўлланишда “умуман, анча баланд” семаси асосида иштирок этади. 
Бурмали тоғлар, пастлик ер 
типидаги географик лексемалар таркибидаги етакчи компонент 
ҳам ЕСКИАБдан, уларнинг аниқловчиси ўрнида нисбий сифатлар мавқеидаги луғавий бирлик 
қатнашади. Демак, бирикмали географик лексемада нисбий сифат от билан бирга аниқловчили 
бирикмани юзага келтиради. Бундай кўринишли бирикма таркибидаги лексемалар семемалари 
асосида ўзаро битишувли муносабатда бўлади.
Умуман олганда, географик лексема таркибидаги туб ва ясама лексема умумистеъмол 
бирликлар асосида юзага келиши, қўшма географик лексеманинг асосий компоненти 
умумистеъмол бирлик билан ифодаланиши, бирикмали кўринишдаги турида ҳам етакчи қисм 
умумистеъмол лексемадан ташкил топиши кабиларнинг илмий матн корпуси яратилишида 
эътиборга олиниши ҳам лингвистик назарияларга мувофиқлиқни таъминлайди, ҳам тилни қайта 
ишлашда тил бирликларининг матний хосланишларини тўғри, аниқ ва холис белгилашда муҳим 
омил бўлиб хизмат қилади.