Biologiya 5 new indd

edurtm uz
Oziq zanjiri k e tm a -k e tlig in i tuzish.
1. Quyidagi rasmlardagi oziq zanjirida ishtirok etayotgan orga- 
nizmlarning nomini ketma-ketlikda yozing.
2. O‘zingiz mustaqil ravishda oziq zanjiri tuzing.
3. Oziq zanjiridagi produtsent va konsumentlarni aniqlang
4. Oziq zanjiri haqida xulosa yozing.
1 7 - § . In s o n va t a b i a t
In s o n n in g t a b ia t g a ijo b iy va s a lb iy t a ’ siri. Odam bare ha 
tirik organizmlar singari tashqi muhitdan kislorod va ozuqani qabul 
qiladi. Odamlar dastlab o ‘simlik mevasi va urug‘ lari, ildizmevalari 
bilan oziqlangan, xom g o ‘sht iste'mol qilgan. Keyinchalik baliq 
ovlash, yovvoyi hayvonlarni tutishni osonlashtirish uchun turli qu- 
rollar yasay boshlagan. Qadimgi odamlar iqlimning sovib borishi 
natijasida isinish va ovqat tayyor lash uchun olovdan foydalanish- 
gan. Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi odamning doimiy 
yashash joyiga ega b o ‘ lishiga sabab b o ‘ lgan.
Odam yashash sharoitini yaxshilash m aqsadida tabiatga doi- 
mo ijobiy yoki salbiy ta'sir ko ‘ rsatib kelgan. Ijobiy ta'sirga odam 
tom onidan o ‘simlikning yangi navlarini yaratilishi, hayvonlarning 
yangi (g o ‘shtdor, sersut va hokazo) zotlarini olinishi, oziq-ov- 
qat mahsulotlarining ko ‘ paytirilishi misol b o ‘ ladi (76-rasm). Salbiy
83

---

Q e d u rtm _ u z
7 6 -ra sm . Insonning tabiatga ijobiy ta’siri.
ta ’ sirga yovvoyi hayvonlarni ko'plab ovlash 
natijasida ularning qirilib ketishi, o'rm ondagi 
daraxtlarning keragidan ortiq kesilishi, at- 
m osfera havosining chiqindilar bilan iflos- 
lanishi, c h o ‘ llarning o ‘zlashtirilishi natijasida 
daryo va dengizlarning qurib qolishi kiradi 
(77-rasm ).
E k o lo g ik m u a m m o la r. Odamning tabi­
atga salbiy ta’ siri ortgani sari turli ekologik 
m uam molar kelib chiqadi. Masalan, odam 
tomonidan c h o ‘ llarning o ‘zlashtirilishi, tup- 
roqning sho‘ rini yuvish va c h o ‘ l zonalari- 
da o ‘stiriladigan o ‘simlik, masalan, g ‘o ‘zani 
su g ‘orish natijasida Orol dengizi quriy bosh- 
ladi. Transport vositalarining ko‘ payishi, yo- 
nilg‘ idan ko‘ p m iqdorda foydalanish atmos- 
feradagi karbonat angidrid miqdorini oshirib, 
havo haroratining ko‘tarilishiga, bu esa o ‘z 
navbatida muzliklarning erib, ayrim joylarda 
suv toshqini b o ‘ lishiga olib keladi.
Hozirda, muzlatkich va konditsionerlardan 
ajraladigan modda atmosferaning 
himoya 
q o b ig ‘ iga salbiy ta’ sir ko‘ rsatishi aniqlangan. 
Ozon qatlamida tuynuklarning paydo b o ‘ lishi 
atmosferadagi ayrim zararli nurlarining yer- 
gacha yetib 
kelishiga sabab 
b o ‘ lmoqda.
rasm. Inson- 
tabiatga salbiy 
ta’siri.
84

---

Shuningdek, quyoshning zararli nurlari o ‘simlik va hayvonlarga 
halokatli ta'sir ko‘rsatmoqda va odamlarda terining xavfli o ‘sma 
kasalligini kelib chiqishiga sabab b o ‘ lmoqda.
O‘rmonlarning keragidan ortiq kesilishi, dengiz va daryo suvlari- 
ga n oto‘g ‘ri munosabat, yovvoyi tabiatni odam tomonidan uzluksiz 
o ‘zlashtirilishi, yovvoyi o ‘simlik va hayvon turlarining qirilishi - bu- 
larning hammasi tabiatdagi ekologik muvozanatning buzilishiga va 
ekologik muammolarning ko‘ payishiga sabab bo‘ lmoqda.
Odamning tashqi muhitga salbiy ta'sirini kamaytirishda bizga 
biologiyadan olgan bilimlarimiz yordam beradi.