Elektron sxemalar fanidan tayorlagan mustaqail ishi

---

s 
TATUF Farg’ona filiali 613/21-gruh talabasi RAHIMJONOV OTABEKNI
ELEKTRON SXEMALAR FANIDAN TAYORLAGAN MUSTAQAIL ISHI 
 
18- mavzu. Operatsion kuchaytirgichlar. Operatsion kuchaytirgichlar 
asosidagi analog signallar o‘zgartirgichlari 
Reja: 
1.
 
Umumiy ma’lumotlar. Analog integral mikrosxemalarning negiz 
elementlari. 
2.
 
Operatsion kuchaytirgichlarning (OK) tuzilishi. OK asosiy parametrlari va 
xarakteristikalari. 
3.
 
OKlarga inersiyasiz rezistiv (chiziqli) teskari aloqali zanjirlarning ulanishi.
 
 
Operatsion kuchaytirgich (
ОК) deb, analog signallar ustidan turli amallarni 
bajarishga mo‘ljallangan, differensial kuchaytirish prinsipiga asoslangan, 
kuchlanish bo‘yicha katta kuchaytirish koeffitsiyentiga ega bo‘lgan (
К
U
=10
4
÷10
6
) 
integral o‘zgarmas tok kuchaytirgichiga aytiladi. Bunday amallarga qo‘shish, 
ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish, integrallash, differensiallash, masshtablash kabi 
matematik amallar kiradi. Hozirgi kunda OKlar analog va raqamli qurilmalarda 
kuchaytirish, cheklash, ko‘paytirish, chastotani filtrlash, generatsiyalash, signallarni 
barqarorlashda qo‘llanilib kelmoqda. Buning uchun OKlarga musbat va manfiy 
teskari aloqa (TA) zanjirlari kiritiladi. TA zanjirlari yordamida OKlar yuqorida qayd 
etilgan amallarni (operatsiyalarni) bajaradilar. Qurilmalarning nomi ham shundan 
kelib chiqadi. 
OKning elektr sxemalarda keltiriladigan shartli belgisi 8.1, a – rasmda 
ko‘rsatilgan bo‘lib, uning tarkibidagi ulanish elektrodlari, umumiy shina va tashqi 
tahrirlovchi elementlar ko‘rsatilmaydi. OKlarning standart grafik belgilanishi 8.1, b 
– rasmda ko‘rsatilgan. Sxemada kuchlanish manbaiga ulanish elektrodlaridan 
tashqari, kuchaytirgichning talab etilgan logarifmik ACHX 
ko‘rinishini shakllantiruvchi chastotani korreksiyalovchi elektrodlar 
ham ko‘rsatilgan. 
18.1 – rasm. OKning shartli (a) va standart grafik (b) belgilanishi. 
OK ikkita kirishga ega: inverslaydigan (aylana yoki “-” ishora bilan 
belgilangan) va inverslamaydigan. Agar signal OKning inverslaydigan kirishiga 
berilsa, u holda chiqishdagi signal 1800 ga siljigan, ya’ni inverslangan bo‘ladi. Agar 
signal OKning inverslamaydigan kirishga berilsa, u holda chiqishdagi signal kirish 
signali bilan bir xil fazada bo‘ladi. 
OKda ikki qutbli (±3 V... ±20 V) kuchlanish manbai qo‘llaniladi. Bu 
manbalarning ikkinchi qutblari, odatda, kirish va chiqish signallari uchun umumiy 
shina bo‘lib hisoblanadi va ko‘p hollarda OKga ulanmaydi.

---

s 
OKlar o‘z xususiyatlariga ko‘ra ideal kuchaytirgichlarga yaqin. Ideal 
kuchaytirgich: cheksiz katta kuchaytirish koeffitsiyentiga; cheksiz katta kirish 
qarshiligi; nolga teng bo‘lgan chiqish qarshiligiga; inverslaydigan va 
inverslamaydigan kirishlarga, bir xil signal berilganda nolga teng bo‘lgan chiqish 
kuchlanishiga, cheksiz katta keng o‘tkazish polosasiga ega. 
OKlar rivojlanishning uch bosqichidan o‘tdilar. 
Birinchi bosqichda universal OKlar ishlab chiqilgan. Birinchi avlod OKlari 
n 
– p – n
turli tranzistorlar asosida uch kaskadli tuzilma sxemasi bo‘yicha qurilgan 
bo‘lib, ularda yuklama sifatida rezistorlar qo‘llanilgan. Bunday OKlarga K140UD1 
va K140UD5 turdagi kuchaytirgichlar kiradi. Bu OKlarning asosiy kamchiligi uncha 
katta bo‘lmagan kuchaytirish koeffitsiyenti (KU = 300÷4000) va kichik kirish 
qarshiligi (RKIR ≈ 4 kOm) edi. 
Ikkinchi bosqich OKlarida bu kamchiliklar yo‘qotilgan, chunki ular ikki 
kaskadli sxemalardan tuzilgan. Tok bo‘yicha katta kuchaytirish koeffitsiyentiga ega
bo‘lgan tarkibiy tranzistorlar qo‘llash va yuklamadagi rezistorlarni dinamik 
yuklamalarga almashtirish yo‘li bilan xarakteristikalarning yaxshilanishiga 
erishilgan. Barqaror tok generatorlari dinamik yuklamalar bo‘lib, ular o‘zgaruvchan 
tokka nisbatan katta qarshilik qiymatini ta’minlaydilar. Ikkinchi avlod ba’zi 
OKlarida kirish kaskadi