Tuproqlar geografiyasi

Tayanch ibora va atamalar:
Subtropik mintaqa, tropik havo massasi, vegetatsiya, allyuviy 
yotqiziqlar, qizil tuproqlar, plato, tog‘ oralig‘i botiqlari, makvis, 
shiblyak, tipik bo‘z tuproqlar, sho‘rxoklar, efirmoyli o‘simliklar.
98

---

Nazorat uchun savollar:
1. Subtropik mintaqaning tabiiy - iqlimiy sharoitiga tavsif 
bering.
2. Nima uchun subtropik mintaqada uchta tuproq oblastlari 
ajratilgan?
3. Subtropik semam o‘rmon oblastining qizil va sariq tuproq­
larining paydo bo‘lishini tushuntiring.
4. Qizil va sariq tuproqlaming tarqalish qonuniyatlarini 
ta’riflang.
5. Jigarrang va sur - jigarrang tuproqlarni hosil bo‘lish ornil- 
larini izohlang.
6. Jigarrang, sur - jigarrang va qora subtropik tuproqlar geog- 
rafiyasiga ta’rif bering.
7. Sur - qo‘ng‘ir va qumli с ho'I tuproqlaming paydo bo‘Iish 
sharoitlarini ayting.
8. Sur - qo‘ng‘ir va qumli cho‘l tuproqlaming tarqalish areal- 
larini tushuntirib bering.
9. Bo‘z tuproqlar, taqirlar va sho‘rxoklaming vujudga kelishi 
va geograflyasiga ta’rif bering.
10. Subtropik mintaqa tuproqlarining qishloq xo‘jalikdagi aha- 
miyatini gapirib bering.
99

---

VI BOB. TROPIK MINTAQA TUPROQLARI
GEOGRAFIYASI
6.1. Tropik mintaqaning tabiiy-iqlim sharoiti va tuproq
oblastlari
Yer shari tuproq qoplamining eng katta qismi, ya’ni 42 % i 
ushbu tropik mintaqada joylashgan. Tog‘liklar nisbatan kichikroq 
hududlami egallagan bo‘lib, 13 % maydonni egallagan. Mintaqa 
iqlimi yil bo‘yi issiqligi, haroratning yil davomida deyarli bir 
xildaligi bilan (oertacha 20-22 °C dan past emas) xarakterlanadi. 
Yillik foydali harorat yig‘indisi 8000-11000°C bo‘lgani holda, bu 
vegetatsiya davrining yil bo‘yi davom etishini bildiradi. Issiqlik 
resursining ushbu holati yil davomida qishloq xo‘jalik ekinlaridan 
uch marta hosil olish imkonini ta’minlaydi. Ammo, harorat 
tafovutidan o‘laroq yog‘in miqdori va uning taqsimlanishi keskin 
farqlanadi (yiliga 50 mm dan 5000 mm gacha). Shu boisdan aynan 
namlik omili tropik mintaqada tuproq hosil bo'lish sharoitining 
differensiyalanishi hamda shu bilan bog‘liq tarzda tuproqlaming 
turli - tumanligida asosiy sabab sifatida yaqqol namoyon bo‘ladi. 
Yana namlik omili qadimgi va yosh nurash po‘sti tog‘ jinslari 
tarkibining xilma - xilligini ham belgilaydi.
Odatda mintaqaning g‘arbiy sohillarida ch o i va chala cho‘llar, 
sharqiy sohillarida esa mavsumiy semam, ba‘zi joylarda sernam 
tropik o‘rmonlar aniq namoyon bo‘lgan. Cho‘llar bilan o‘rmonlar 
oralig‘idan siyrak o‘rmonlar va savannalar o‘rin egallaydi.
Tropik mintaqada quyidagi uch guruh tuproq - bioiqlim oblast­
lari ajratiladi: 1) tropik nam va mavsumiy nam o‘rmon; 2) tropik 
kserofit - o‘rmon va savanna; 3) tropik chala cho‘l va cho£l.