Tuproqlar geografiyasi

1.2. 0 ‘simliklarning tuproqlar geografiyasidagi o‘rni
О 
simliklar olami nafaqat tuproqning kimyoviy, balki mineral 
tarkibiga 
ham faol ta’sir ko‘rsatadi. Minerallaming salmoqli qismi 
o'simliklaming tanasida vujudga keladi va ular nobud boiganidan 
so‘ng yana tuproqqa qaytadi. Tuproqda biogen minerallaming 
vujudga kelishida o‘simliklar ham faol ishtirok etadi. 0 ‘simliklar 
tuproqda nafaqat biokimyoviy va geokimyoviy rol o‘ynab qolmay, 
uning 
fizik xossalari (tuzilmasi, suv sigim i, zichligi va b.), issiqlik 
va suv tartibiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Tuproq va o‘simlik xaritalarini taqqoslashdan ko‘rinib turib- 
diki, 
tuproqning m aium turi bilan o‘simliklarning ayrim turlari 
oitasida chambarchas bogiiqlik mavjud.
30

---

Yer shari tirik moddalarining deyarli 99 % i o‘simlik orga- 
nizmlari massasidan tashkil topgan bo‘lib, shu tufayli Yerda biolo- 
gik aylanma harakatning xarakteri yashil o‘simliklaming hayot 
faoliyati bilan belgilanadi.
Organik moddalar to‘planishining eng yuqori darajasi 
o‘rmonlarga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkich nam tropik o‘rmonlarda 
5000 s/ga va undan ortiq, Braziliyaning to g ii tropik o‘rmonlarida -
17 000 s/ga. Sezilarli darajada kam biomassa keng bargli o‘rmonlar 
(4000 s/ga) va ayniqsa, boreal mintaqaning igna bargli o‘rmonlariga 
(1000-3300 s/ga) to‘g‘ri keladi.
0 ‘tsimon o‘simliklar biomassasining kamligi bilan xarakter­
lanadi. 0 ‘tloq dashtlarining biomassasi 250 s/ga, bu miqdor janubga 
tomon kamayadi, quruq dashtlarda 100, chala butasimon choilarda -
43 s/ga. Arktik tundra organik moddalarining massasi deyarli 
choinikiga teng (50 s/ga), butasimonlamiki dashtnikiga yaqinroq 
(280 s/ga).
Alohida qayd etish lozimki, о‘rmon biomassasining asosiy 
miqdori yeming ustki qismida, ildizining hissasi barcha mintaqa- 
larda nisbatan kam farqlanadi, hamda 18-26 % ga teng. 0 ‘tsimon- 
larda esa aksincha, biomassaning asosiy qismi yeming ostki qismida 
mujassamlashgan. Dashtlarda ildiz 70-85 % biomassani tashkil 
etadi, chala butasimon choilarda - 87 %, tundrada - 70-83 %.
Yeming quruqlik yuzasi fitomassasi zaxirasining umumiy 
miqdori 2402,5 o l0 9 (2,4ol012) t baholanadi. Shundan 56 % dan 
ortig‘i tropik mintaqa hissasiga to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri, tropik min­
taqa quruqlik yuzasining deyarli 42 
%
maydonini egallaydi va uning 
yarmi yuqori mahsuldorlikka ega boigan nam tropik o‘rmonlar 
bilan qoplangan.
Ikkinchi o‘rin boreal mintaqaga taalluqli (fitomassa umumiy 
zaxirasining 18 % i), key in subtropik mintaqa (14 % atrofida), 
subboreal (12 % atrofida) va oxirgi o'rinni qutbiy mintaqa egallaydi 
(1 % dan kam). Yuqoridagi uchta mintaqalaming maydonlari 
deyarli tengroq boisa-da, fitomassaning zaxirasidagi farq asosan 
ular hududining o‘rmon bilan qoplanganlik darajasiga bogiiq, 
qaysiki boreal mintaqada bu ko‘rsatkich yuqori (20 %).
Yer shari o‘rmon fitomassasi zaxirasining umumiy hajmi 
1,96©1012 t, ya’ni quruqlik fitomassasining deyarli 82 
%
ini tashkil
31

---

etadi (o‘rmon bilan qoplanish 39 % boiganda), ko‘rinib turibdiki 
quruqlik yuzasida fitomassa zaxirasi taqsimlanishining asosiy 
geografik qonuniyati tuproq - o‘simlik formatsiyasining o‘rmonlar 
tipiga bogiiq ekan.
Tuproqning paydo boiishi va geografik tarqalishi daraxtsimon 
va o‘tsimon o‘simliklardan tuproqqa tushadigan barg, shox-shabba, 
meva, ildiz, po‘stloq va boshqaiar (opad), qurum moddalar (zol) 
miqdoriga ham bog‘liq.
Umuman olganda o‘simliklar turi va biologik aylanma harakat 
tuproq hosil boiish turi bilan chambarchas bogiiq. Tuproq hosil 
boiish jarayoni, tuproq turlarining shakllanishi va tuproq unum­
dorligi