Elmurodning "web dasturlash" fanidan tayyorlagan

---

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
UNIVERSITETI QARSHI FILIALI 2-BOSQICH
RI-11-21 GURUH TALABASI SHOYIMOV 
ELMURODNING 
 “WEB DASTURLASH”
FANIDAN TAYYORLAGAN

---

MAVZU: HTML5 da JavaScript API lardan foydalanish: HTML Web 
Workers, HTML SSE. Amaliy ko’rsatmalar. 
Hozirgi kunga kelib veb texnologiya juda katta tezlikda oshib bormoqda. Har kuni 
yangi saytlar butun olam o’rgimchak to’riga qo’shilib bormoqda(shu qatorda ko’p 
saytlar o’z ishini yakunlamoqda). Saytlarning asosini html gippertekst tili tashgkil 
etadi. Ko’p yillar davomida sayt yaratuvchilar(taxminan 10 yil ) html4 dan foydalanib 
kelishgan. 2004 yilda esa yirik kompaniyalar (Apple, Opera , Mozilla) birlashib yangi 
guruh hosil qilishdi va bu guruhni WhatWG(Web Hypertext
Application Technology Working group) deb nomlashdi. So’ng guruhga World Wide 
Web Consortium (W3C) ham kirib keldi va yangi HTML5 ni ishlab
chiqarishni boshlashdi. HTML5 da flash pleyerlar o’rnini teglar egalladi va sayt 
strukturasi uchun alohida teglar qo’shildi. 18-yanvar 2011 yilda HTML5 logotipi 
yaratildi va 2011 yil 1 aprelda ommaga taqdim etildi. HTML5 ning ba’zi bir teg va 
atributlari haqida to’xtalib o’tamiz: 
Sayt strukturasini yaratishda asosan biz 

 tegidan yoki jadvalardan foydalanamiz. 
Saytning qismini 

 orqali ajratamiz. HTML5 da esa sayt strukturasi uchun alohida 
teglar yaratilgan. Bu teglar quyidagilar: 

-sahifa nomi uchun teg; 

-saytning eng pastki qismi (podval) uchun zarur bo’lgan teg. Asosan bu 
tegning ichiga “copyright” kabi ma’lumotlar yoziladi; 

-sayt navigatsiyasi uchun teg ; 

- asosan sektsiyalar (o’ng yoki chap menyular) yaratish uchun ishlatish 
mumkin bo’lgan teg; 

-sahifadagi asosiy ma’lumotlarni chiqarish uchun; 

- yangiliklar , kommentariyalar maqolalarning kontentlarini chiqarish uchun. 
Bu teglarni kerakli joylarda to’g’ri ishlatish sayt strukturasini tushunarli (tartibli) 
bo’lishiga olib keladi. 
Hozirgi kunda saytlarni formalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi, ya’ni formalar 
saytlarning asosi bo’lib qilgan. Formalar asosan ro’yxatdan o’tishda , kommentariyalar 
yozishda , qandaydir blankalarni to’ldirishda zarur bo’ladi. Foydalanuvchilar 
formalarni to’latib , serverga jo’natish jarayonida kiritilgan ma’lumotlarning to’liqligi 
va to’g’riligini tekshirish uchun alohida skriptlar yoziladi. HTML5da yangi Web 
Forms 2.0 nomli formalar bilan ishlash uchun tartib qoidalar ishlab chiqilgan. Yangi 
“required” va “email” nomli atributlar orqali avtomat tarzda foydalanuvchi kiritgan 
ma’lumotlar tekshiriladi. Hattoki elektron pochta adreslari to’g’ri kiritilganligi 
to’g’risida ma’lumot beradi. Bu atributlardan boshqa yana bir necha forma 
ma’lumotlarini tekshiradigan atributlar mavjud(url, data, datetime, week, month, 
number,..). 
Saytlar orqali videolar ko’rmoqchi bo’lib, videoga oid saytni ochsangiz, u yerda flash 
player qidirishni boshlaysiz. Ortiqcha ish bajarasiz va vaqtingizni yo’q joydan 
sarflaysiz va bir hisobda pulingizni ham (yuklab olish uchun ketadigan megabaytlar). 

---

HTML5 tuzuvchilari multimedia yo’nalishida ham yangi teglar yaratishdi va bu 
teglarni 

---

10. Veb rozetka API0 
HTML5 Javascript API indeksi HTML5 spetsifikatsiya hujjatlaridan avtomatik 
ravishda IDL bo’laklarini skanerlash orqali hosil bo’ladi.Indeks generatori IDL kodini 
tahlil qiladi va uni mos keladigan sarlavhalarga bog’laydi , freymlardan foydalanib 
qulay tarzda o’tish mumkin bo’lgan o’zaro bog’liqlik yaratadi.
API- bu atama bilan ozgina bo’lasa ham shug’ullangan odam uchun nimanidir 
anglatadi. Lekin, hamma ham u nimani anglatishini va u nimaga kerakligini to’liq 
tushunishmaydi. Dasturchi Pyoter Gazarov API haqida oddiy tilda o’zining blogida 
gapirib berdi. 
API abbereviaturasi “Application Programming Interface” so’zalrining bosh 
harflariodan olingan bo’lib, dasturlarni dasturlash interfeysi yoki dasturlarni dasturiy 
interfeysi deb tarjima qilinadi. Ko’plab katta kompaniyalar ma’lum darajaga 
yetishganda, o’z mijozlari yoki kompaniya ichida qo’llanilishi uchun , API yartishadi. 
API’ni dastur yaratishda yoki biznesda qanday qo’llanilishi tushunish avvalo 
“butunjahon o’rgimchak to’ri” qanday ishlashi bilan tanishib chiqish kerak bo’ladi. 
Butunjahon o’rgimchak to’ri va uzoqdagi(boshqa joydagi ) serverlar
WWW’ ni bir biri bilan bog’langan, serverlarning katta tarmog’I sifatida tasavvur 
qilish mumkin va ularda har bitta sahifa saqlanadi. Oddiy noutbukni tarmoqda butun
bir sayt ishlashini ta’minlaydigan serverga aylantirish ham mumkin. Lokal serverlar 
esa, dasturchilarga ular sayt yaratishlari uchun vaqtincha server vazifasini bajarish 
mumkin. Brauzerning manzil qatorida 
www.facebook.com
yozilganda , boshqa 
joydagi facebook serveriga kerakli so’rov yuboriladi. Brauzer serverdan javob ilishi 
bilanoq u kodni interpretatsiya qiladi(“chizadi”) va foydalanuvchiga sahifani 
ko’rsatadi. 
Foydalanuvchi har gal tarmoqdagi qaysidir sahiufaga tashrif buyurganda u boshqa 
joydagi server API’ si bilan bog’langan. API – serverning asopsiy qismi bo’lib, u 
so’rovlar qabul qiladi va ularga javoblar qaytaradi. 
API-mijozlarga xizmat ko’rsatish usuli 
Ko’plab kompaniyalari API’ni tayyor mahsulot sifatida taqdim etishadi. Masalan , 
Weather Underground metereologik ma’lumotlar olish uchun API sotadi. 
Google Kalerndarning Api’sini tarmoqdagi boshqa serverlarning API’sidan qanday 
farqi bor? 
Bu savolga texnik yondashadigan bo’lsak, so’rov va javobning formatida. Brauzer 
butrun web sahifani generatsiya qilish uchun javobni HTML ifodalash tilida kutadi. 
Google Kalendarning API’si esa ma’lumotlarni JSON formatida qaytaradi. 
Agar API’ga so’rovni kompaniyasi veb sayti server yuborsa , kompaniya server mijoz 
bo’ladi (xuddi foydalanuvchi saytni tashrif buyurganda brauzer mijoz bo’lgani kabi). 
API yordamida foydalanuvchi saytni tark etmagan holda har xil harakatlar qilish 
imkoniga ega bo’ladi. Hozirda saytlar aksariyat hollarda bir nechta API xizmatlaridan 
foydaalanishadi. Ko’plab topshiriqlar tayyor yechimlarga ega bo’lib , bu holda ular 
dasturchilarga kutubxonalar yoki boshqa xizmatlar taklif qilishadi. Va albatta umuman 

---

olib qaraganda aynan shunaqa tayyor yechimlaridan foydalanish eng to’g’ri yo’l 
hisoblanadi. 
Ko’plab dasturchilar dastur yaratrish jarayonida dastur yaratish dastur qismlarini bir 
nechta serverlarga bo’lib yuboradilar. Bu qismlar o’zaro API yordamida ma’lumot 
almnashadilar. Bosh serverga qo’shimcha yoki yordamchi ffunksiyalar taqdim 
etadigan dasturlar- mikroxizmatlar (microservices) deb ataladi. 
Shunday qilib , kompaniya o’z foydalanuvchilariga API taqdim etishi- kompaniya bir 
qancha maxsus URL yaratgan , ular esa o’z navbatida faqat ma’lumot qaytarishi 
demakdir. 
Ko’p hollarda bunday so’rovlarni brauzer yordamida yuborish mumkin. HTTP 
protocol orqali ma’lumot almashish matn ko’rinishida bo’lganligi sababli , brauzerlar 
API qaytargan javobni bemalol ko’rsata olishadi. Masalan, brauzer yordamida 
to’g’ridan to’g’ri GitHub API’ga ulanish mumkin va bunda quyidagi JSON 
formatidagi javobni olish mumkin: 
Brauzer hech qanday qiyinchilik va muammosiz JSON javobni namoyish eta oladi. 
Bunday matndan hech qanday qiyinchiliksiz keyinchalik qo’llash uchun istalgan 
ma’lumotni ajratib olish mumkin. 
API’larga yana bir nechgta misol
“application” (dastur, ilova) so’zi bir qancha hollarda qo’llanilishi mumkin. API 
holatida u: 
•
Dasturiy ta’minotning oldindan aniqlab olingan funksiyasiga javob beruvchi 
qismi; 
•
Butun bir server, butun bir dastur yoki dasturni alohida bir qismi. 

---

Umuman olganda , har qanday dasturiy ta’minotning fragmentini umumiy to’plamdan 
ajratib olish mumkin va uni ingliz abbreviaturasidagi “A” harvi bilan almoshtirish 
mumkin. Va u ham qaysidir ma’noda API’ga ega bo’lishi mumkin. Masalan dasturchi 
biron bir kodni o’z dasturiga tadbiq qilishi uchun boshqa dasturchilar tomonidan 
yaratilgan kutubxonadan foydalanishi mumkin. Va bu kutubxona dasturchi dasturining 
bir qismi bo’lib qoladi. Bunda u dasturiy ta’minotning mustaqil fragmenti bo’ladi va 
dasturning boshqa joylaridan kodda unga murojaat qilish uchun o’z API’siga ega 
bo’ladi. 
Obyektga yo’naltirilgan loyihalashda kod mustaqil obyektlar ko’rinishida bo’ladi. 
Dasturda bir biri bilan muloqotda bo’ladigan bunday obyektlar soni yuzdan oshiq 
bo’lishi mumkin. Va bunda ularning har birida o’zining API’si bo’ladi. Demak bu 
holda API dasturdagi obyektlarning ochiq metod va xossalari bo’lib, ular yordamida 
obyektlar o’zaro muloqotda bo’lishadi. Bundan tashqari obyektlar shaxsiy , ichki 
logikaga ega bo’lishi va bu logikalar yashirilgan bo’lishi mumkin. Lekin ular API bo’la 
olmaydi. 
XULOSA: 
Men bu mustaqil ishni tayyorlash jarayonida HTML5, JavaScript, API dasturlash 
tillari bilan tanishdim va ular haqida bilim va ko’nikmaga ega bo’ldim. 
Adabiyotlar: 
Merser,Devid. Schaums HTMLning oson tuzilishi. NYC:McGraw Hill Professional, 
2003. Chop etish 
Pauell. HTML vaCSS:to’liq ma’lumotnoma(5-nashr). Dehli: Tata MakGrou-Xill 
ta’limi,2010 
Kastro,Yelizaveta. Umumjahon internet uchun HTML. Berkli , Kaliforniya: Peachpit, 
2003 
1. JQUERY UI da formalar bilan ishlash, validatsiya 
usullari, amaliy ko’rsatmalar.
2. HTML5da JavaScript API lardan foydalanish.: HTML 
Geolocation, HTML Drag va Drop. Amaliy ko’rsatmalar.
3. JavaScript tilida hodisalar yordamida sahifa yaratish.
4. JavaScriptda foydlanuvchi bilan muloqot tashkil etuvchi 
sahifa yaratish.

---

5. Veb saytlarni yaratishda Wordpress – CMS 
texnologiyasini qo’llash.