Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

Aдаптация
– организмлар, популяциялар, турлар ва 
жамоаларнинг ташқи муҳит шароитларига мослашувидир. 
Ареал
. Бу ҳудудий тушунча. Aреал – ўсимлик ва 
ҳайвонларнинг маълум тури, туркум ѐки оиласи тарқалган 
чекланган ҳудуд бўлиб, бир-бири билан узвий боғлиқ 
организмлар йиғиндиси. Aреал чэгараси табиий тўсиқлар 
(тоғлар, денгизлар, дарѐлар) ҳамда иқлим, тупроқ, озуқа 
ресурслари ва бошқа табиий омиллар билан белгиланади. Кенг 
ареалга эга бўлган организмлар космополит, унча катта бўлмаган 
майдонларда яшовчилар эса эндемиклар деб аталади. 

---

268 
6.3. Биоэкос қонунлaри 
Таянч иборалар:
акселерация, антибиотлар, биоценоз, 
вегетатив, викариат, гербицидлар, гомология, табиат илми, 
имаго, мутация, онтогенез, Ле-Шателъе принципи, сукцессия, 
таксон, Тибр, филогенез, фито, хромосомалар, эволюция. 
6.3.1. Қонун ва қонуният ҳақида тушунча 
Юқорида қайд этилганидек, экология экотизимларнинг ички 
ва улар ўртасидаги, хусусан биоценоз ва экотоп (биотоп) ҳамда 
уларни ташкил этувчи компонентлари орасидаги муносабатни 
ўрганади. 
Муносабатлар деганда объектив мавжуд бўлган алоҳида 
гуруҳлар ва уларнинг барқарор муносабатларини ҳамда моддий 
дунѐ ривожланишини ва борлиқни белгиловчи қонуниятлар 
тушунилади. Қонуниятнинг объективлиги шундаки, у инсон онги 
ва ҳукмига боғлиқ бўлмаган ҳолда намоѐн бўлади. Мавжудлик 
сифати талабларига жавоб берувчи баъзи қонуниятлар қонунлар 
деб юритилади. 
Қонуниятлар ва қонунлар сабаб ва оқибатларнинг 
боғлиқлигини таърифлайди, бунда сабаб ва оқибатлар кўпинча 
ўрни билан алмашиниши мумкин. Бошқача хусусияти эса унинг 
мустақиллиги, яъни бир-бирига нисбатан боғлиқ эмаслигидир.
 
6.3.2. Биоэкоснинг асосий қонуни 
Бу қонун қуйидагича ифодаланади: экотизимлар тирик 
организмлар ривожланишига йўналтирилган муҳит шароити 
имкониятлари бирлигини ташқил қилади. 
В.Г. Нестеров (1991) бўйича, биоэкоснинг асосий қонуни
тирик табиат ва атрофдаги тирик организмлар муҳити 
муносабатларини яхшилаш бўлиб, қуйидагича ифодаланиши 
мумкин:
1
0
0
0




















X
B
бу ерда 0 – атроф-муҳит,
В – тирик табиат,
0 ва В бирликда идеалликка интилади яъни х→1.
Шундай қилиб, бу қонун муҳитни 0 организмларнинг бир - 
бирига мувофиқ келиш қийматини ифодалайди. 

---

269 
«Қиймат» тушунчаси бу ерда организмларнинг миқдорига 
яшаш шароити мос келишини ифодалаш учун қўлланилган. 
Биоэкоснинг асосий қонуни бошқа тушунчалар сингари 
оддийдир. Унинг математик ифодасини олишда 0 муҳит тавсифи, 
Б организми талабларига бўлинади. В 0+(0-В)га ўзгартирилиб 
биоэкос улушининг меъѐри олинади. Охирги ифодада |0+В| нинг 
қиймати манфий ѐки мусбат бўлса ҳам у ижобий деб олиниб 0 
қийматга қўшилади. 
В.Г. Нестеровнинг таъкидлашича, биоэкоснинг асосий 
қонуни ҳеч қандай ташқи кучлар таъсирисиз мавжуд. Бу қонун 
тирик организмларни ташқи таъсирнинг ижобий томонидан 
фойдаланиб, салбий томонини бартараф қилишини ифодалайди.