G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Nazorat savollari: 
1.
O’lchach deb nimaga aytiladi? 
2.
Bevosita o’lchash bilan bilvosita o’lchash farqi. 
3.
O’lchash xatoligi nimadan iborat? 
4.
O`lchash xatoligi turlari nechtaga bo`linadi ? 

---

40 
5-BOB
.
TOPOGRAFIK KARTA VA PLAN.PLAN VA KARTA
HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
5.1. Karta va plan
Yer yuzidagi barcha geografik obyektlarning konturlari shartli qabul qilingan 
ellipsoid yoki shar sirtiga proyeksiyalanib ma’lum darajada kichraytirilsa, yer 
yuzining matematik modeli, ya’ni globus hosil bo’ladi. Globus yer sharining sferik 
yuzadagi tasviri hisoblanadi. 
Yer yuzining globusdagi tasviri quyidagi geometrik hususiyatlarga ega: 
1) yer yuzidagi barcha masofalar globusda bir xilda kichraytirilib tasvirlanadi, ya’ni 
globus masshtab o’zgarmasligi hususiyatiga ega, demak, masshtab globusning 
hamma qismida bir xil bo’linadi; 
2) yer sharidagi barcha burchaklar globusda o’zgartirilmasdan tasvirlanadi, ya’ni 
globusdagi biror burchak qiymati yer sharidagi shu burchakning qiymatiga teng 
bo’ladi; boshqacha qilib aytganda, yer sharidagi har qanday obyektning qiyofasi 
uning globusdagi qiyofasiga o’xshaydi. Globusda barcha meridianlar parallellarni 
to’g’ri burchak bo’yicha kesib o’tadi. Bu hususiyatga teng burchaklilik deyiladi; 
3) globusda tasvirlangan har qanday obyektning maydoni uning yer sharidagi 
maydoniga teng bo’ladi.
Demak, geografik obyektlarning qiyofasi, o’rni, katta kichikligi qabul 
qilingan masshtab bo’yicha globusda 
geometrik jihatdan to’g’ri tasvirlanadi. 
Lekin globus qanchalik katta bo’lmasin, 
unda yer yuzidagi barcha tavsilotlarni aniq 
va mukammal tasvirlash qiyin. Shuning 
uchun yer yuzini mukammal o’rganishda 
turli 
muhandislik 
inshootlarining 
loyihalarini tuzishda va ularni qurishda 
globusdan foydalanib bo’lmaydi; bu 
maqsadda yer yuzining qog’ozdagi tasviridan, ya’ni plani yoki kartasidan 
foydalaniladi. Lekin yer yuzini kartada tasvirlashda ma’lum xatolar ro’y beradi.