G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
15.4.Konda taxeometrik tasvirga olish ishlari haqida 
 
Tafsilot syomkasini o‘tkazishdan asosiy maqsad karyerda olib borilayotgan 
kon, geologiya qidiruv va qurilish ishlarini aniq hisobga olib, ularni nisbatan to‘liq 
grafik tasvirini hosil qilishdan iborat. 
Tafsilot syomkasini syomkatarmog‘i punktlaridan olib boriladi. Syomkada 
pog`onaning yuqori va pastki chegaralari o‘rni va ish maydoni, drenaj 
qurilmalar,kesma transheyalar, portlatish uchun mo‘ljallangan yer osti lahimlari, 
geologik buzilishlar, geologiya qidiruv lahimlarida na’muna olish joylari, transport 
yo‘llari va izlari, ko‘chkilar, bino va boshqalarning o‘rni aniqlanadi. 
Yuqoridagi obektlarning syomkasi plan masshtabida ularning o‘rnini 0,5 
mmo‘rtacha xatolik bilan aniqlash imkonini ta’minlashi kerak. Punktlarning 

---

272 
balandliklarini aniqlashning o‘rtacha kvadratik xatoligi 0,2 metrdan oshmasligi 
kerak. 
Qazish ishlari sharoitlariga qarab (chuqurligi, karyer shakli va o‘lchami) va 
kerakli aniqlikni ta’minlash uchun tafsilot syomkasida taxeometrik, menzulaviy, 
ordinatli, stereofotogrammetrik usullardan foydalaniladi 
Syomkani o‘tkazish davrlari konning harakteriga va ish sharoitiga bog‘liq. 
Ko‘p holatlarda qo‘shimcha kontrol syomkasini har oyning oxirida yoki har 
dekadada bajariladi.
Karyerlarda tafsilot syomkasini asosan taxeometrik usulda bajarilib, uning 
kamchiligi quyidagilardan iborat: nisbiy balandlikni hisoblashda vaqt ko‘p egallashi, 
reykalarni hamma joyga quyishni imkoniyati yo‘qligi, kameral hisoblash davrida 
syomka bo‘lgan obektni tasvirini hosil qilish. Ushbu kamchiliklarni kamaytirish 
uchun taxeometr avtomotlar va grafopostroitellardan foyalanish kerak. 
Bir vaqtning o‘zida katta maydonda syomka qilish zarur bo‘lsa, ob – havo 
yaxshi bo‘lsa, menzulaviy syomka avtoreduksionkipregel КB-1 bilan birga eng 
samarali hisoblanadi. 
Karyerlarda taxeometrik syomka quyidagi tartibda bajariladi. Syomkatarmog‘i 
punktiga teodolit o‘rnatiladi. Pog‘onaning harakterli nuqtalariga reyka o‘rnatilib, 
gorizontal, vertikal burchaklar va masofalar o‘lchanadi. Asbobdan reykaga 1:5000 
masshtabda 300 metrgacha 1:2000 da 200 metrgacha va 1:1000 da 150 metrgacha 
bo‘lishi kerak. Reyka nuqtalari (piketlar) hamma harakterli nuqtalarda o‘rnatilib, 
ular orasidagi masofa 1:2000 masshtabda 30 metrdan, 1:1000 da 20 metrdan kichik 
bo‘lmasligi kerak, agar kontur to‘g‘ri chiziqqa yaqin bo‘lsa 40 va 30 metr bo‘lishi 
mumkin.Taxeometrik yo‘l tomon uzunliklari dalnomer yoki lenta yordamida 
o‘lchanadi. Syomka davrida jurnalga o‘lchov natijalaridan tashqari abris ham 
chiziladi, bu o‘z navbatida natijasini planga aniq tushirish imkonini beradi. 
Kameral hisoblash natijalarini planga konuslitransportir yordamida 0,5 mm 
aniqlikda tushiriladi. 

---

273 
Plandan qazish hajmlarini aniqlash uchun bir necha usullardan foydalanish 
mumkin: vertikal kesmalar, gorizontal kesmalar, paletka va parallel bo‘lmagan 
kesmalar usullari. 
Vertikal kesmalar usulida hajm quyidagicha aniqlanadi:

=
=
n
i
i
V
V
1
;
i
i
i
i
a
S
S
V

+
=
+
2
1
(15.3) 
bu yerda 
i
S
- vertikal kesmalar, 
i
a
- kesmalar orasidagi masofa.
Agar kesmalar bir – biridan 
%
40
dan ko‘proq farq qilsa:
i
i
i
i
i
i
a
S
S
S
S
V

+
+
+
=
+
+
3
1
1
(15.4) 
Eng chekka bloklar uchun:
1
1
3
+
+

=
i
i
i
a
S
V
(15.5). 
Gorizontal kesmalarda ham shunday aniqlanadi, faqat oraliq masofa o‘rnida 
kesmalar balandligi quyiladi.