G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
13.10. Balandlikni dlinomer DA-2 bilan uzatish 
Dlinomer DA – 2 konstruksiya bo‘yicha sim o‘ralgan lebedkadan, yuk reyka va 
kontrol reykalardan iborat.
Balandlikni gorizontga uzatish uchun xuddi lenta kabi sim blok yordamida 
stvol ustidan pastga tushiriladi (13.16-rasm). Pastga tushirishdan oldin yer yuzasida 
yuk reykadan (n
p
)sanoqlar olinadi va lebedka hisoblagichidan( N
p
) va reperda 
reykadan (
n
a
) sanoqlar olinadi. Keyin nivelir gorizontida kontrol reyka 
ko‘runguncha pastga astatushirilib (K
p
, k
p
va 
n
a
) sanoqlar olinadi. So‘ngra 
simgorizontga tushiriladi va gorizontda ham xuddi yuqoridagidek sanoqlar
sh
N
, 
sh
a
, 
sh
n
va 
sh
K
, 
sh
k
, olinadi. 

---

245 
13.16-rasm
.
DA-2 bilan balandlikni uzatish 
Shu bilan birga yarim priyom tugaydi, ikkinchi yarim priyom simni ko‘tarishda 
bajariladi.
Ish boshlashdan avval va oxirida temperatura o‘lchanadi.
Har bir polupriyomda balandlik R
sh
quyidagicha hisoblanadi: 
Z
Z
Z
p
sh
R
R

−
=
; bu yerda 
Z

ni har bir yarim priyomda quyidagicha 
hisoblanadi: 
(
)
2
1
2
1
Z
Z
Z

+

=

;
(
)
(
)
p
sh
sh
sh
p
p
a
a
n
N
n
N
Z
−
+
+
−
+
=

1
; 
(
)
(
)
p
sh
sh
sh
p
p
a
a
k
K
k
K
Z
−
+
+
−
+
=

2
; 

---

246 
Z

qiymati yo‘l qiymati yo‘l qo‘yarli darajada bo‘lsa unga quyidagi tuzatmalar 
kiritiladi: sim diametri uchun 
(
)
sh
p
p
N
N
d
d
−
=


001
,
0
, bu yerda d sim diametri, mm. 
Shaxta va yer yuzasidagi temperaturalar farqi sababli simning kengayishiga 
tuzatma: 
(
) (
)
p
r
o
sh
p
p
n
t
t
N
N
t
−

−
=

'

; 
2
'
sh
p
r
o
t
t
t
+
=
; bu yerda 
n

- issiqlik kengayishi
koefitsienti 
( )
0000115
,
0
=
p

; t
p
, t
sh
– yer yuzasi va shaxtadagi temperaturalar. 
Diskni o‘lchash va kompararlash vaqtidagi temperaturalar farqi sababli issiqlik 
kengayishiga tuzatma: 
(
)
(
)
0
t
t
N
N
t
d
sh
p
d
d
−

−
=


; 
d

- disk metalining chiziqli kengayishi koefitsienti; 
d
t
, 
0
t
- diskda o‘lchash 
paytidagi va kompararlash davridagi temperatura. 
Diskni kompararlash uchun tuzatma: 
(
)
( )
1
−

−
=

l
N
N
k
sh
p
; 
l
- o‘lchov 
diskining aylanasi uzunligi (pasportdan olinadi, odatda 1 m), m. 
Reper 
R
sh
balandligi 
quyidagicha 
topiladi: 
k
t
t
Z
Z
Z
d
p
n
r
o
R
R
p
sh

+

+

+

+

−
=

'
. 
13.11. Kon lahimlarida – geometrik nivelirlash 
Kon lahimlarida geometrik nivelirlashni xuddi yer yuzasidagi kabi nivelir va 
reykalar yordamida bajariladi [1]. Yer ostida nivelirlash ishlari bajarilish uchun 
asosan H3 tipidagi nivelirdan foydalaniladi. 
Nivelirdan foydalanishdan avval u tekshirilishi kerak. Tekshirishda 3 ta shart 
bajarilishi kerak. 
- nivelirdagi dumaloq adilak o‘qi nivelir aylanish o‘qiga parallel bo‘lishi kerak. 
Tekshirish uchun adilak pufakchasi markazga keltiriladi va 

180
ga buriladi, agar 
pufakcha markazda qolsa shart bajarilgan, qolmasa pufakcha markazdan ketgan 
shtrix sonini yarmiga tuzatuvchi vint yordamida qolgan yarmini asbobni ko‘tarish 
vintlari yordamida qaytariladi va shart qaytadan tekshiriladi. 
- vizirlash o‘qi silindrik adilak o‘qiga parallel bo‘lishi kerak. 
Ushbu shartni 50 – 80 metrli tomonni 2 marta nivelirlash yordamida 
tekshiriladi. Ikkinchi nivelirlashda nivelir bilan reykadan o‘rni almashtiriladi. 
Xatolik quyidagicha topiladi:

---

247 
(
) (
)
2
2
iB
iA
b
a
x
+
−
+
=
(13.14) 
4


x
mm bo‘lishi kerak. Aks holda 
x
a
a
−
=
0
sanoq hisoblanadi va nivelirda 
tuzatish vintlari yordamida pufakcha markazga keltirilib, shart qaytadan tekshiriladi.
-vizirlash o‘qi trubani fokusini to‘g‘rilaganda o‘zgarmas bo‘lishi kerak, ya’ni 
-gorizontal ipi gorizontal bo‘lishi va vertikal ipi vertikal bo‘lishi kerak. Buning 
uchun 15 – 20 m da reyka quyilib gorizontal ipning chap va o‘ng tamonidan sanoq 
olinadi, ular bir xil bo‘lishi kerak. 
Kon lahimlarida geometrik nivelirlashni lahim poli bo‘yicha yoki shifti 
bo‘yicha bajariladi. Reykaning noli reperga qo‘yiladi, lahimdagi relslarni geometrik 
nivelirlash uchun 20 m dan piketlarga bo‘linib chiqadi va relsning chap yoki o‘ng 
tamonidagi devorga bo‘r bilan piket tartib raqami yozib quyiladi.