G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Tayanch so`zlar
:o’lchash, GPS/CADD dasturi , Sun'iy yo‘ldosh,dalnomer, , 
optika, o’lchash xatosi, marka, absolyut balandlik ,nisbiy xato, nivelir, linza. 
Nazorat savollari
: 
1.Sun'iy yo‘ldosh nima ? 
2. GPS nima? 
3. Sun'iy yo‘ldosh o‘lchashlarini bajarish uchun qanaqa metodlardan foydalanadi? 
4. GLONASS nima?
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

193 
 12-BOB. GEODEZIK MASALALAR TOPOGRAFIK KARTADA 
O’LCHASH ISHLARI 
12.1.Topografik kartada o’lchash ishlari to’g’risida umumiy tushuncha 
Territoriyani topografik kartadan foydalanib geografik jihatdan o’rganishda 
hamda ilmiy va amaliy masalalarni yechishda kartadagi geografik obyektlarni 
o’lchashga 
to’g’ri 
keladi. 
Kartadagi 
turli 
obyektlarni 
olchashga 
kartometriya,kartadan foydalanib relyef to’g’risida turli raqamli ma’lumotlar 
olishga morfometriya deyiladi. Kartometrik ishlar natijasida turli geografik 
obyektlarning o’lchami, maydoni, joydagi chiziqlarning yo’nalishi, nuqtalarning 
koordinatalari va boshqalar aniqlanadi. Morfometrik ishlar natijasida esa nuqtaning 
absolut va nisbiy balandliklari, suv havzasi va uning maydoni, joyning qiyalik 
burchagi, nishabi, o’rtacha balandligi kabi ma’lumotlar olinadi. Kartometrik va 
morfometrik ishlarning bajarilish aniqligi asosan kartaning masshtabiga, ishlatilgan 
o’lchov asbobiga va o’lchash uslubiga bog’liq; masshtab qanchalik yirik va asbob 
hamda uslub qanchalik aniq bo’lsa, kartometrik va morfometrik ishlar shuncha aniq 
bo’ladi. shuning uchun karta, asbob va uslub kartometrik va morfometrik ishlarni 
qanday aniqlikda bajarish zarurligiga qarab tanlanadi. O’lchash ishlarini 
bajarayotganda, ayniqsa muhandislik inshootlari loyihalarini tuzishda kartadan 
foydalanayotganda karta qog’ozining deformatsiyasi (uzayishi va qisqarishi)ni 
e’tiborga olish shart.
Karta (plan)ni matbaada mashinada bosayotganda qog’oz bo’yiga 1,6 %
gacha uzayishi va eniga 2 % gacha qisqarishi mumkin. Bundan tashqari vaqt o’tishi 
bilan havoning temperaturasi va namligi tasirida ham karta (plan) qog’ozining 
o’lchami o’zgaradi. Mana bular karta (plan) qog’ozining deformatsiyalanishidir. 
Kartometrik ishlar asosan chiziq, maydon va burchakni o’lchashdan iborat 
bo’lganligidan, 
qog’oz 
deformatsiyasi 
chiziq, 
maydon 
va 
burchak 
deformatsiyalariga bo’linadi. Kartometrik ishlarda qog’oz deformatsiyasini 
e’tiborga olish uchun chiziq deformatsiyasini bilish kifoyadir. Qog’ozning chiziq 
deformatsiyasini kartada koordinata to’ri, ya’ni absissa va ordinata qiymatlarini aniq 

---

194 
o’lchab va uni nazariy qiymatlari bilan taqqoslab aniqlash mumkin. Chiziq 
deformatsiyasi(k) koeffitsient bilan ifodalanib, quyidagi formula bo’yicha topiladi: 
k =
l
0
− l
l
0
(12.1)
Bu yerda l
0
- karta (plan) dagi biror chiziq (kilometr to’ri) ning nazariy 
uzunligi,
l-shu chiziqning karta (plan) da o’lchab aniqlangan uzunligi. 
Kartaning turli qismlari turlicha o’zgaradi.Amaliy ishlarda kartalarning turli 
qismlarida o’zgarish (deformatsiya) aniqlanib, ularning o’rtachasidan foydalaniladi. 
Kartadagi masofani o’lchashda chiziqli masshtabdan foydalanilgan bo’lsa, 
chiziqning aniq qiymatini topishda chiziq deformatsiyasi uchun tuzatish kiritiladi. 
Bu tuzatish quyidagi formulaga muvofiq hisoblab chiqariladi: 
l
0
− l = k l
0
(12.2)
Shunda tuzatish kiritilgan chiziqning uzunligi 
l
0
= l + k l
0
(12.3)
Bo’ladi.kartadagi chiziq deformatsiyasi ma’lum 
bo’lsa, maydon 
deformatsiyasini aniqlash mumkin. Masalan, biror konturni tomonlarini uzunligi l 
ga teng bo’lgan kvadratdan iborat deylik. Shu konturning maydon deformatsiyasi 
quyidagicha bo’ladi: 
S
0
= l
0
2
= l
2
+ k
2
l
0
2
+ 2 k l l
0
. (12.4)
Kartaning deformatsiyasi e’tiborga olingan maydon esa quyidagi formula 
yordamida topiladi: 
S
0
= S + k
2
S + 2 k S (12.5)
(92-formuladan) ll
0
S deb olingan, k
2
S
0
qiymati juda kichik bo’lgani uchun 
e’tiborga olinmaydi. Shunda kartada o’lchangan maydon quyidagiga teng bo’ladi: 
S
0
= S = 2 k S (12.6)
Bu yerda:2k S – qog’oz deformatsiyasi uchun kiritilgan tuzatish. 
Karta qog’ozining burchak deformatsiyasi quyidagi formula bo’yicha 
topiladi: 

---

195 
dα =
1
200
ρ sin α (q − p); (12.7)
Bu yerda 
ρ
-burchak deformatsiyasini hisoblashda ishlatiladigan radian 
qiymati (minut va sekund); 
(p) va (q)- qog’ozning (x) va (y) o’qlar bo’yicha deformatsiyasi (foizi). 
Burchak deformatsiyasining ishorasi o’qlar bo’yicha defformatsiya farqi (p-q) ga 
bog’liq. 
(95)formuladan ma’lum bo’lishicha , burchak 0
o 
va 90
o
bo’lgan karta 
qog’ozining burchak deformatsiyasi 0 ga teng bo’ladi. burchak 45
o
dan 135
o
oralig’ida bo’lganda esa burchak deformatsiyasi eng katta absolut qiymatga erishadi. 
Shunga ko’ra burchak deformatsiyasini hisoblashda quyidagi formuladan 
foydalaniladi:
dα =
1
200
ρ(q − p) (12.8)