Alkanlarning gomologik qatori va va ularning xalqaro nomenklatura bo’yicha nomlanishi

---

Alkanlarning gomologik qatori va va ularning xalqaro 
nomenklatura bo’yicha nomlanishi 
 
Sulaymon Pirumqul o’g’li Turimov 
E’tiborxon Omon qizi Odiljonova 
Marjona Ravshan qizi Norqulova 
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti 
 
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada alkanlarning umumiy formulalasi va gomologik 
qatori, ratsional, sistematik va tarixiy nomenklatura, alkanlarning xalqaro 
nomenklatura bo’yicha nomlanishi va alkanlarning galogenli hosilalarini nomlash 
haqida batafsil bayon etilgan. 
Kalit so’zlar: 
alkanlar, nomenklatura, galogenli hosila, gomologlar, gomologik 
qator. 
Homologous series of alkanes and their nomenclature 
according to the international nomenclature 
Sulaymon Pirumqul oglu Turimov 
Etibarkhon Omon qizi Odiljonova 
Marjona Ravshan qizi Norkulova 
Denau Institute of Entrepreneurship and Pedagogy 
Abstract:
This article describes in detail the general formula and homologous 
series of alkanes, rational, systematic and historical nomenclature, the naming of 
alkanes according to international nomenclature and the naming of halogenated alkanes. 
Keywords:
alkanes, 
nomenclature, 
halogen 
derivatives, 
homologues, 
homologous series. 
Kirish 
Organik birikmalarni o’rganishni faqatgina uglerod va vodoroddan tashkil 
topgan.Alkanlar C
n
H
2n+2 
umumiy formulaga ega va ularning tarkibidagi barcha uglerod 
atomlari faqat singma bog’i yordamida bog’langan sanaladi. 
Alkanlar boshqacha aytganda parafinlar deb ham ataladi. Alkanlarning ilk (tipik) 
vakili - metan (CH4). Metanga CH2 guruhni qo’shsak, ikkinchi vakil - etan (C2H6) 
hosil bo’ladi. Har bir olingan vakilga CH2 guruhni qo’shishni davom ettirsak, 
kimyoviy tuzilishi jihatdan o’zaro o’xshash, tarkibi bir-biridan CH2 guruhga farq 
qiladigan birikmalar - gomologlar hosil bo’ladi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
73

---

Asosiy qism 
Bir sinfga kiruvchi xossalari o’xshahs, tarkibi esa bir-biridan-CH2-guruh bilan 
farq qilinadigan birikmalar gomologlar deb ataladi va gomologlar berilgan qatorni 
gomologik qator deb nomlanadi. 
Alkanlarning gomologik qatori:
Formulasi 
Nomi 
CH
4 
Metan 
C
2
H
6 
Etan 
C
3
H
8 
Propan
C
4
H
10 
Butan
C
5
H
12 
Pentan 
Alkanlar toʻyingan yoki toʻyingan uglevodorodlar sinfidir. Bu alkan 
molekulalarini o’z ichiga oladi maksimal miqdor vodorod atomlari. Alkanlarning 
gomologik qatori birikmalarining umumiy formulasi CnH2n+2 dir. Moddalarning 
nomlari yunoncha raqamlar va -an qo’shimchasi o’rniga "il" qo’shimchasi qo’shish 
bilan hosil bo’ladi.Masalan,
CH4 -metan metil(CH3-) C
2
H
6 
-etan etil(C
2 
H
5 
-)
Nomenklatura, tarixiy, ratsional va sistematik bo’ladi.Tarixiy nomenklatura 
organik birikmalarning koʻplab kashf etilishi nati jasida ko’pchilik organik moddalarga 
trivial(empirik, 
tarixiy, 
tasodifiy) 
nomlar 
berilgan. 
Masalan, 
to’yingan 
uglevodorodlarning birinchi to’rtta vakiliga metan, etan, propan va butan deb, tasodifiy 
nom berilgan. Pentandan bosh lab alkanlarning nomiga molekula tarkibidagi uglerod 
atomi sonining grekcha nomiga ("penta"- 5, "geksa"- 6, "gepta"- 7, "okta"- 8, "nona"- 
9, "deka"- 10) "an"qo’shimchasini qo’shib hosil qilinadi.Masalan, pentan -C5H12, 
geksan -C6H14. 
Sistematik nomenklatura harakatlari ma’lum bir algoritmdan foydalanishni o’z 
ichiga oladi. Qoidalarga rioya qilish to’yingan uglevodorodlarning nomlarini xatosiz 
berish imkonini beradi.
1892 yilda Jenevada kimyogarlarning xalqaro kongressida yangi nomenklatura 
qabul qilindi. Jeneva nomenklaturasiga ko’ra, moddalarning asosiy zanjiri 
raqamlangan va radikal nomidan oldin ushbu radiy asosiy zanjirdagi qaysi uglerod 
atomiga biriktirilganligini ko’rsatadigan raqam qo’yiladi. 
Ratsional nomenklatura XIX asrdan boshlab organik moddalarga nisbatan 
ratsional nomenklatura qoʻllanila boshlandi.Metan o’z ichiga olgan vodorod o’rniga 
radikallarning olma shlakidan alkanlar hosil bo’ladi. 
Ratsional nomenklatura nomenklaturasida eng tarmoqlangan uglerod metan 
markazi hisoblanadi va moddaning nomi shu uglerodga biriktirilgan radikallar 
nomining talaffuzi va nihoyat, metan so`zi bilan tugaydi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
74

---

1960 yilda Xalqaro sof va amaliy kimyo ittifoqi komissiyasi (IUPAC - Sof va 
amaliy kimyo milliy ittifoqi) tomonidan yangi nomenklatura nashr etildi. Ushbu 
nomenklaturada Jeneva nomenklaturasi takomillashtirildi, ya’ni tartibga solingan va 
unga ba’zi o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan. Bu nomenklatura sistematik 
nomenklatura deyiladi. Uglevodorodlarni tizimli nomenklaturada nomlashda quyidagi 
qoidalar va qoidalar qo’llaniladi: 
1. Uglevodorod molekulasidagi eng tarmoqlangan va eng uzun zanjir asosiy zanjir 
sifatida tanlanadi. 
2. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlarini zanjir bilan bog’lovchi radikallar ularga 
eng yaqin tomondan raqamlanadi. 
3. Unga radikal bilan bog’langan uglerod atomining soni va bog’ning nomi 
yoziladi.Agar bitta uglerodga ikkita radik gan bo’lsa, raqam ikki marta takrorlanadi va 
radikal nomini aytishdan oldin "di" qoʻshimchasi qoʻshiladi. 
Alkanlarning galogenli hosilalarini nomlash Xalqaro (sistematik) nomenklaturaga 
ko’ra, alkanlarning galogenli hosilalarini nomlashda quyidagi qoida va ketma-ketlikka 
amal qilinadi:
1. Galogen asosiy uglerod zanjirida bo’lishi kerak. 
2. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlarini galogen yaqin tomondan raqamlab 
chiqiladi. 
3. Yonaki zanjirdagi radikallar yoki galogenlarning nomi ularni asosiy zanjirdagi 
ular bog’langan uglerodning tartib raqami ko’rsatilgan holda, alifbo tartibida aytib 
o’tiladi va oxirida asosiy zanjirning nomi aytiladi. 
Xulosa 
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, sistematik nomenklatura bilan organik 
birikmalar barcha sinflari vakillarining nom berish mumkin. Umumiy algoritm 
toʻyingan va toʻyinmagan uglevodorodlarni qidiradi. Karboksil funksional guruhida 
mavjud boʻlgan karboksilik kislota uchun u bilan birga asosiy zanjir raqamlash amalga 
oshiriladi. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, ko’pgina organik birikmalarning kashf etilishi 
natijasida ko’plab organik moddalarga dastlab tasodifiy nomlar berilgan, masalan, 
to’yingan uglevodorodlarning dastlabki to’rtta vakili arzimas tarzda metan, etan, 
propan va butan deb nomlangan. Tarkibida uglerod boʻlgan 5 ta alkandan boshlab, 
molekuladagi uglerod atomlari soni alkanlar nomiga “an” qoʻshimchasini qoʻshish 
orqali hosil boʻladi.