Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

3.
 
Tabiiy gazdan foydalanishda xavfsizlik. 
Tabiiy gaz insoniyatga qadim zamonlardan ma’lum bo‘lgan. Xitoy, Xindiston, Eron va 
boshqa mamlakatlarda yerdan chiqayotgan gazning alangasiga ilohiy kuch sifatida qarashgan, 
qadimda odamlar unga sig‘inishgan. 
Gazdan foydalanish 1600 yillar boshida, ko‘mirni koksga aylantirish jarayonida sun’iy gaz 
hosil qilishdan boshlangan. XVIII asr oxirida Angliyada birinchi marta ko‘chalarni gaz fonarlari 
yordamida yoritish boshlandi. Shuning uchun, bu gaz yoritish gazi deb ataldi. Bu ko‘mirni havosiz 
hajmda qizdirishdan hosil bo‘lgan sun’iy gaz edi. 
O‘zbekistonda tabiiy gazdan foydalanish 1943 yildan – Hojiobod-Andijon gaz quvuri qurilishi bilan 
boshlandi. Gaz sanoatining rivojlanishida O‘zbekistonda ochilgan Gazli va boshqa yirik gaz konlari 
katta rol o‘ynaydi. Gazning yokilgi xisobida ishlatilishi ko‘plab korxona va tashkilotlar, kommunal 
maishiy korxonalari tomonidan keng miqyosda foydalanilmoqda. Buning natijasida ushbu 
ob’ektlarga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning mas’uliyati ortib bormoqda. 
Tabiiy gazning xossalari: 
Tabiiy gaz – bu asosan (98%) metan (SN4) hamda 2% boshqa og‘ir uglevodorodlar (propan, butan, 
etan, geksan va boshqalar)dan iborat bo‘lgan gazdir.
-Qayta ishlangungacha tabiiy gaz hidsiz, rangsiz va tamsiz bo‘ladi. 
-Gaz sizib chiqqanda uni hidini sezish uchun unga odorand qo‘shiladi. 
-Odorant o‘ziga xos hidga ega bo‘lgan etilmerkoptan (suyuqlikdir). 
Tabiiy gazga GRSlarda 1000 m
3
hisobiga yozda 16 gramm, qishda 19 gramm etilmerkoptan 
qo‘shiladi. 
Tabiiy gaz odam organizmiga bo‘g‘uvchi gaz tarzida (havoda 10% dan ortiq konsentratsiyasi mavjud 
bo‘lganda, bo‘g‘ilishga sabab bo‘ladi), to‘liq yonmagan mahsuloti esa (is gazi) zaharlovchi tarzda 
ta’sir qiladi. Tabiiy gaz – portlovchi va yonuvchi gazdir. Gazlarning havo bilan aralashmasi esa 
portlaydi. Tabiiy gazning portlash chegaralari yopiq muhitda: past – 5%, yuqori 15 % ga teng. Agar 
uchqun yoki yonayotgan olov sharoitida gaz sizib chiqsa portlash yoki yong‘in sodir bo‘lishi mumkin. 
Gazning quyi portlash chegarasi beshdan bir (1/5) qismiga teng, gaz chiqqanda hidi sezilishi kerak, 
ya’ni tabiiy gazni oladigan bo‘lsak quyi portlash darajasi 5% ga teng. 1/5 kismi – 1% ga teng. 1% gaz 
chiqqanida gaz hidi sezilishi kerak. 
Tabiiy gaz portlash chog‘ida 1 sm
2
maydon hisobiga 8 kg.kuch bilan zarba beradi. Metan bilan havo 
aralashmasi alangasining tarqalish tezligi 0,67 m/s. Tabiiy gazning yonish harorati 2100 
0 
S.
ajralib chiqadi. 1 m
3 
tabiiy gazning yonishi uchun 2 m
3
kislorod yoki 10 m
3 
(9,52 m
3
) havo kerak 
bo‘ladi. Tabiiy gazning solishtirma og‘irligi – 0,73 kg/n.m
3
ga teng bo‘lib, gaz tarmoqlarida, gaz 
quvurlari yoki gaz asboblaridan sizib chiqqanda doim yuqoriga intiladi, chunki tabiiy gaz havodan 
yengil (havoning solishtirma og‘irligi 1,29 kg/n.m
3
). 
Yonuvchi gazlar tarkibidan kat’iy nazar yonayotgan ma’lum miqdorda issiqlik ajratadi. 
Issiqlik ajratish xususiyati – kaloriya bilan o‘lchanadi.

---

804 
1 m
3
gaz yonganda qancha issiqlikning ajralishi gazning kalloriyasini belgilaydi. Tabiiy 
gazning issiqlik ajralishini eng past darajasi 8500 kkal/ m
3
bo‘lsa, yuqori darajasi – 9500 kkal/ m
3 
ga 
teng. 
Gazlar ma’lum haroratgacha qizdirilganda yoki shu haroratda issiqlik berilganda gazlar alangalanib 
yonadi. Tabiiy gaz – metanning alangalanish darajasi – 645 °C ga teng.