10-mavzu. Xususiy kapital hisobi reja

5. Qo‘shilgan kapital va uning hisobi. 
Qo‘shilgan kapital oddiy va imtiyozli aksiyalarni sotishdan olingan summalar 
nominal qiymatidan oshiqcha summalar, bundan tashqari, qaytarib bermaslik sharti bilan 
olingan mulklar qiymatining yig‘indisidan tashkil topadi.
 
Qo‘shilgan kapital, aksiyalarning nominal qiymatidan oshiqcha bahosi bo‘yicha 
birinchi sotuvdan olingan emissiya daromadini aks ettiradi. Bundan tashqari, qo‘shilgan 
kapitalning tarkibida ustav kapitaliga qo‘yilgan omonatlarni to‘lashda hosil bo‘ladigan 
kursdagi farqlarning summasi ham hisobga olinadi.
 
Qo‘shilgan kapitalning mavjudligi va harakati quyidagicha:
 
8410 – «Emissiya daromadlari»
 
8420 – «Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» hisobvaraqlarida 
yuritiladi.
 
8410 – «Emissiya daromadlari» schyoti aksiyalarining nominal qiymatidan yuqori 
olingan mablag‘lar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
 
Kelib tushgan summalar 8410 – «Emissiya daromadlari» schyotining krediti 
bo‘yicha hisobga olinadi, xususiy aksiyalarni sotib olishda va sotib olingan xususiy 

---

aksiyalarni bekor qilishda kursdagi farqlarni qoplash uchun foydalanilganda ushbu 
muomalalar bu schyotning debeti bo‘yicha hisobga olinadi.
 
8420 –«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» schyoti ustav
kapitalini shakllantirish jarayonida hosil bo‘ladigan kursdagi farqlarni hisobga olish 
uchun mo‘ljallangan.
 
Valyuta va valyuta qiymatliklari hisobiga ustav kapitalini shakllantirish vaqtida 
ustav kapitaliga badal to‘lash vaqtida amal qilingan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 
banki tomonidan belgilangan kurs bo‘yicha baholanadi.
 
Valyuta va valyuta qiymatliklarini baholash va boshqa mulklarni ro‘yxatdan 
o‘tkazish vaqtida ta’sis hujjatlaridagi baholardan farq qilishi mumkin. Hosil bo‘lgan
bu kursdagi farqlar 8420 –«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar»
schyotida hisobga olinadi. Baholardagi ijobiy farqlar, mulklar, valyuta va valyuta
qiymatliklari schyotlarining debeti bo‘yicha va 8420 –«Ustav kapitalini
shakllantirishda kursdagi farqlar» schyoti krediti bo‘yicha, salbiy farqlar esa teskari
tartibda buxgalteriya provodkalari bo‘yicha aks ettiriladi. Baholardagi va kursdagi 
baholashning bu tartibda hisobdan chiqarilishi ta’sis hujjatlarida oldindan kelishilgan 
ustav kapitalidagi ta’sischilar ulushining o‘zgarmasligiga imkon beradi.
 
Ustav kapitalini shakllantirishda hosil bo‘lgan kursdagi farqlarning tahliliy hisobi, 
ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatining aksiya egalari bilan hisoblashishdan tashqari, 
har bir ta’sischi bo‘yicha yuritiladi.
 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgunga qadar o‘zgarmasdan 
qolishi lozim bo‘lgan ustav kapitalidan farqli o‘laroq qo‘shilgan kapital quyidagi 
operatsiyalar natijasida to‘ldirilishi mumkin: 
-
emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda 
aksiyalar birlamchi sotilishi holatida; 
-
kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlar ustav kapitalini shakllantirish chog‘ida; 
-
emission daromad yuqorida ko‘rib o‘tilgandek‚ aksiyalar sotilish bahosi va 
nominal qiymatii o‘rtasidagi tafovutni hisobga olingan hamda faqatgina birlamchi 
emissiya chog‘ida aks ettiriladi.
Misol. 
10000 so‘mlik nominal qiymati bo‘lgan aksiyalar 12000 so‘mdan sotilgan‚ 
quyidagi yozuvlar qayd etiladi: 
5110‚ 5010 – pul mablag‘larini hisobga olish hisobvaraqlari debeti – 12000. 
4610 – «Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzi» hisobvarag‘i krediti – 
10000. 
8410 – «Emission daromad» hisobvarag‘i krediti – 2000.
 
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, 8410-«Emission daromad» hisobvarag‘i krediti 
bo‘yicha faqatgina aksiyalarning birlamchi emissiyasi paytidagi nominal qiymatidan 
ortiqcha summa hisobga olinadi. Mazkur summa foyda soliG‘iga tortish ob’ekti bo‘lib 
hisoblanmaydi. 
Sotish bahosidan past narxlarda sotib olingan aksiyalarni sotishda va summalar 
kamomadida 8410-«Emission daromad» hisobvarag‘ida zarar aks ettiriladi. 
Misol. 2000 so‘mlik nominal qiymatli, dastlab 2400 so‘mdan sotilgan aksiyalar 
2600 so‘mdan sotib olindi, keyin esa ikkinchi marta 2000 so‘mdan sotildi: 
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»-2000 so‘m 
D-t 8410-«Emission daromad»-400 so‘m 
D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar»-200 so‘m 
K-t 8610-«Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar»-2600 so‘m. 

---

Qo‘shma korxonaning ustav kapitalini shakllantirishda ta’sis hujjatlarini ro‘yxatdan 
o‘tkazish paytidagi va ustav kapitaliga amalda valyuta va valyuta boyliklariga oid 
badallarni kiritish paytidagi valyuta kurslarining farqlanishi natijasida kursdagi tafovut 
yuzaga keladi. 
Misol. Ta’sis shartnomasiga muvofiq qo‘shma korxonaning ustav kapitalida chet 
ellik muassisning ulushi 200 ming dollardan iborat. Hujjatlarni ro‘yxatda olish paytida 1$ 
300 so‘mga teng bo‘lganligini hisobga olgan holda, uning ulushi 60000 ming so‘m, deb 
baholandi. Biroq pul mablag‘lari bilan badallar to‘lash paytida 1$ 310 so‘mga teng 
bo‘lgan. Bu esa korxona so‘m hisobida 200 ming dollarni olib, 60000 ming so‘m emas, 
balki 62000 so‘mga ega bo‘ladi, degan ma’noni anglatadi. Bu tafovut 2000 (62000-
60000)ming so‘m qo‘shimcha sarmoyaga kiritiladi: 
D-t 5210-«Mamlakat ichkarisidagi valyuta mablag‘lari»-62000 ming so‘m 
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-60000 ming 
so‘m 
K-t 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farq»-2000 ming so‘m. 
Biroq keyinchalik xorijiy valyutadagi pulga oid moddalar har bir hisobot davri 
yakunlanadigan sanada qayta baholanadi, bu qayta baholash natijasi kelgusi davrlar 
daromadi yoki xarajatlariga o‘tkaziladi.