39
qildi, respublika e'lon qilindi va hukumat tuzildi. AQSH shu tarzda va Gavayani
zabt etdi. 1898 yili Gavaya arxepelagi anneksiya qilindi. Qishloq xo’jaligida asosiy
tarmoq 1 mln. ga ekin maydoni bor. Shakarqamish (1 mln. tonna qand), ananas,
banan, kofe, gulchilik, sholi, chorvachilik rivojlangan.XIX asr oxiriga borib AQSH
kapitalistlari Meksika va Markaziy Amerika mamlakatlaridan
ancha manfaatdor
bo’lib qolgan edilar. AQSH Lotin Amerikasidagi siyosati asosida "Hamma
Amerika manfaatlari bitta" degan g’oya yotar edi.1889 yilda AQSH davlat
Departamenti tashabbusi bilan Vashingtonda Panamerika konferensiyasi bo’ldi.
Lotin Amerikasi mamlakatlari delegatlari AQSH dan qo’rqqanlgi va unga
ishonchsizlik ko’zi bilan qaraganligi, AQSH ning Amerika davlatlari bojxona
bitimini tuzishga qaratilgan harakatini yo’qqa chiqardi, o’zaro qulaylik tug’dirish
masalasida
ham
umumiy
bitimga
kelinmadi.
Birinchi
Panamerika
konferensiyasining birdan —bir aniq natijasi xalqaro Amerika Respublikalari
se'zdi degan asotsiasiya tuzishdan iborat bo’ldi. AQSH ning g’arbiy yarim shardagi
mamlakatlar ustidan tanho hukmronlik qilishga qaratilgan bosqinchilik siyosati shu
tariqa paydo bo’lgan. 80 yillarda Venesuelda bilan Britaniya Gveniyasi o’rtasidagi
ziddiyat juda kuchayib ketganda, AQSH "Monro doktrina"siga tayanib, bu janjalni
bartaraf qilishda o’z vositachilik qilmoqchi bo’lganligini taklif qiladi. Janubiy
Amerika xususidagi Angliya - Germaniya ziddiyati, Uzoq Sharq Angliya -Rossiya
munosabatlarining keskinlashuvi Angliyani AQSH ga yaqinlashtirdi. 1899 yil
Venesuella masalasi hal qilindi.XIX asr oxirida AQSH nihoyatda qudratli davlatga
aylandi. Hokimiyat tepasida mahkam o’rnashib olgan guruhlar mamlakatda
hukmronlik qilish bilan qanoatlanmay qoldilar. AQSH
jahonni hududiy jihatdan
bo’lib olishdan ancha kechikkanligi sababli Ispaniya monarxiyasidagi
mustamlakalarni tortib olishni mo’ljalladi. Ispaniyaga qarashli Kuba oroliAmerika
kapitalistlarining havasini keltiradi, chunki AQSH ning iqtisodiyotiga ancha
kapital sarflagan edi. AQSH Ispaniyaga qarshi urushga tayyorlana boshladi. AQSH
fuqarolarining manfaatini himoya qilish bahonasida Kuba sohillariga 1898 yil 15-
fevral kechasi Amerika "Meyn" kreseri harbiy kemasi yuborildi. Bu harbiy kema
Gavana reydida turgan joyda noma'lum sababga ko’ra portlab ketdi. Natijada 260
kishi halok bo’ldi. 100 ga yaqin yarador bo’ldi. AQSHhukumati bo’lgan hodisa
aybini Ispanlarga qo’ydi va 1898 yil aprel oyida Ispaniyaga urush e'lon qildi. Bu
dunyoni qaytadan bo’lib olish boshlagan birinchi urush edi. Urush atiga 3 oy
davom etdi va mag’lub bo’lgan Ispaniya monarxiyasining ichidan chiriganligini
ko’rsatdi. 1898 yil 10-dekabrda Parijda imzolangan sulh shartnomasiga ko’ra
Filippin orollarini AQSH Puerto-Riko, Guvam orollarini oldi. Kuba AQSHga
qaram bo’lib qoldi. Pilippin uchun 20 million dollar pul berdi.1901
yilda AQSH
Angliyani bu hududda egallaganini tan olganligi haqida shartnoma tuzishga majbur
bo’ldi. Kanal qurilishidan shug’ullanayotgan fransuzlar bankrotga uchradi va
AQSH Fransuz aksionerlik jamiyatining kanalini qurish bo’yicha barcha
aksiyalarni sotib oldi. Shu yo’l bilan AQSH kanal qazish, foydalanish va
boshqarish huquqiga ega bo’ldi. Biroq bu hudud Kolumbiyaga tegishli bo’lib,
Kolumbiya senati AQSH ni bu yerdan chiqib ketishini talab qildi va shartnomani
ratifikatsiya qilmadi. Shundan AQSH Panamada isyon uyushtirdi va isyonchilarga
yordam berish uchun Panama sohiliga harbiy kreyser yubordi. Kolumbiya
40
qo’shinlarining yo’li kesildi. Panama "mustaqil" deb e’lon qilindi, AQSH esa uni
darhol tan oldi. Panama hukumati AQSh bilan shartnoma tuzib,
kanal va boshqa
inshoatlar qurish huquqini unga topshirdi. Buning evaziga 10 million dollar pul
oldi va yiliga 250 ming dollar renta olib tiradigan bo’ldi. Kanal qurilishi 10 yil
(1904-1914 y.y) davom etdi. 1914-yil 15 - avgustda birinchi ishchi kema suzib
o’tdi. 1920-yil 12-iyunda kanal rasman ochildi. Kanal uzunligi 81.6 km. Kema
kanalni 4-8 soatda suzib o’tadi. 1 sutkada 36 tacha kema o’tadi.AQSH XX asr
boshlarida jahonda ekspansiya siyosatini kuchaytirib yubordi. 1899 yil sentabrida
AQSh davlat kotibi Xeyni Angliya, Germaniya, Rossiya, Yaponiya,
Fransiyaga
yuborildi. U "Ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar" siyosatini targ’ib qila
boshladi."Dollar diplomatiyasi" AQSH ning Lotin Amerikasini asoratga solishga
qaratilgan siyosati."Yordam berish" "Katta to’qmoq" "G’arbiy yarim sharning
politsiyasi" AQSH Lotin Amerikasi mamlakatlarida tanho hukmronligini o’rgatish
uchun kurash olib bordi. Bunda u Monro doktrinasiga tayanib ish ko’rdi. AQSH
Prezidenti Teador Ruzvelt (1901 -1909) "Katta to’qmoq" siyosatini ishlab chiqdi
va uni o’tkazdi. Bu yo’lga muvofiq kongresda "Amerika mamlakatlaridan birida
tartibsizliklar ro’y bersa xalqaro politsiya rolini bajarish AQSHning burchidir"
degan so’zlarga amal qildi. Shu bilan AQSH moliya va sanoat kapitalining Lotin
Amerikasi mamlakatlariga bostirib kirishiga yo’l ochib berdi.1907 yilda San-
Damengoni tengsiz shartnoma tuzishga majbur qildi. Unga muvofiq bojxona va
moliya nazorati AQSH ga o’tdi. Huddi shu tartib 1911 yil Meksikada joriy etildi.
Shu yil oxirida AQSH ning Meksikaga sarflangan kapitali 1,5 milliard dollarga
yetdi.
Gvatemala, Kosta -Reka, Nikaragua asoratli zayonlar bedi. Ularning ichki
ishlariga aralasha boshladi. AQSH iqtisodiy -moliyaviy diplomatik va harbiy
tazyiq o’tkazish usullarini sekin -asta ishlata borib, Markaziy Amerika
mamlakatlarini yarim mustamlakaga aylantirdi, ular AQSH ga xom-ashyo yetkazib
beradigan agrar mamlakatga aylandilar."Ochiq eshiklar" siyosati kabilar XIX asr
oxiri XX asr boshlaridagi AQSH diplomatsiyasi siyosatini asosini tashkil etdi.XX
asr boshlariga kelib xalqaro maydonda kuchlar joylashishida yangicha o’zgarishlar
bo’ldi. Ilgari iqtisodiy jihatdan ilg’or bo’lgan Angliya, Fransiya bir muncha yosh
davlatlar Germaniya, AQSH, Yaponiyatomonidan asta -sekin qisib qo’yila
boshladi. Rossiya bilan Yaponiya o’rtasida Manjuriya
masalasida tortishuv kelib
chiqdi. Yaponiya bu masalada Angliya bilan bitim tuzmoqchi bo’ladi. Angliya
bilan Yaponiya har qanday sharoitda bir -biriga yordam berishga kelishib oldilar.
Rossiya -Yaponiya o’rtasida 1903 yil 30-iyunda Tokioda muzokarolar boshlandi.
Ruslarning murosa tomon intilishini hisobga olmay, Yaponiya 1904 yil 24-
yanvarda muzokaralar to’xtatib, urush e'lon qilmasdan urush boshladi. Urush Xitoy
va Koreya hududida avj olib ketdi. Birinchi zarbani Port -Arturga berdilar.
Yaponiya -AQSH, Angliya -Yaponiya yordamida urushga yaxshi tayyorgarlik
ko’rdi. 1904 yil 20-dekabrda Port -Artur yaponlarga taslim bo’ldi. Qal'ada 17 ming
kishi o’ldirildi.1905 yil Rus floti Sutsima yonida mag’lubiyatga uchradi. Chorizm
siyosiy jihatdan zaiflashganligi va harbiy muvofaqiyatsizliklarga uchraganligi
tufayli Rossiya -Fransiya ittifoqi Fransiya uchun ahamiyatini bir muncha yo’qotdi.
Ana shunday bir vaziyatda Fransiya bilan Angliya ""til topishdi"lar. 1904 yil 8-
aprelda ular o’rtasida bitim tuzildi. 1907 yil ularga Rossiya qo’shildi. Shunday
41
qilib "Uchlar bitimi" - Antanta degan bitim imzolandi. 1905 yil 23-avgustda
AQSHning Port-Smut shahrida Yaponiya bilan Rossiya o’rtasida sulh tuzildi.XX
asr boshlariga kelib, monopolistik rejalar tashkil topishi ko’paydi, bu birlashmalar
xalq xo’jaligining eng muhim tarmoqlarini o’z ichiga oladi va mamlakat AQSH
prezidenti T.Ruzvelt vositachiligida AQSH ning Port-Smut shahrida sulh
muzokaralari bo’ldi. Rossiyadan Saxalin orolining
bir qismini Yaponiyaga
berishga va Yaponiyaga 1,2 mlrd. ien tovon to’lash talab qilindi. Lekin rus
qo’mondonligi bunga ko’nmadi. Faqat Saxalinni bir qismini Yaponiyaga berishga
rozi bo’ldi. Bitimga ko’ra Koreya Yaponiyaga o’tdi. Port Artur Yaponiya ijaraga
berildi.1910 yil Yaponiya Koreyani to’la istilo qilib oladi. Yaponiya Birinchi jahon
urushiga tayyorlana boshladi.
AQSh aholisi-271,6 mln. Yer yuzi aholisining 5 %ni tashkil etadi. Hududi -
9363ming km. kv. kattaligi jixatidan dunyoda to'rtinchi o'rinda turadi. Prezidenti-
Jorj Bush. Davlat kotibi - Kandoliza Rays. 50 ta shtatdan iborat.
Islom Karimov: "Keyingi yillarda qishloq xo'jalik mashinalari ishlab chiqarishda
AQSh bilan hamkorlik kuchaymoqda. Biz paxtachilikda ekish, ishlash va terish
texnikasini chetdan oiib kelish yo'lini tuta olmaymiz. Chunki dunyoda bunday
mashinalarni faqat AQSh va O'zbekiston ishlab chiqaradi, xolos".
Do'stlaringiz bilan baham: