Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Chartistlar harakati va ularning talablari
1836-1838 yillarda Angliya iqtisodiyotida yana ortiqcha ishlab chiqarish 
inqirozi yuz berdi. Mahsulotlarning bahosi va aksiyalarning kursi tushib, mahsulot 
ishlab chiqarish qisqardi. Inqiroz to'qimachilik, kemasozlik, metallurgiya, metallni 
qayta ishlash va ko'mir sanoatiga jiddiy ta'sir qildi. Natijada inqiroz ingliz 
ishchilarining ish haqlari hajmini tushib ketishi va ommaviy ishsizliklarni keltirib 
chiqardi. Bu esa Angliyada ishchilarning siyosiy harakati bo'lgan chartistlar 
harakatini paydo qildi.1836 yil "London ishchilarining assotsiatsiayasi' tashkil 
qilindi.Uni duradgor Uilyam Lovett boshqardi. Assotsiatsuya 21 yoshga etgan va 
mazkur hududda 6 oydan kam bo'lmagan muddatda yashayotgah barcha erkaklar 
uchun umumiy saylov huquqi joriy qilish, parlament deputatligiga nomzodlar 
uchun mulkiy senzni bekor qilish, saylov okruglari va ulardan korsatiladigan 
deputatlar sonini o'zaro tenglashtirish, har yili parlament saylovlarini o'tkazish, 
deputatlar mehnatini taqdirlash, yashirin ovoz berish kabi talablarni ilgari 
surmoqda edi.Bu 6 ta talab ishchilar orasida juda mashhur edi.
1
Chunki ishchilar 
umumsaylov huquqini qo'lga kiritib, o'ziarining mehnat va turmush sharoitini 
o'zgartirishga umid qilmoqda edilar. Ishchilarga umuniy saylov huquqi tub 
ijtimoiy o'zgarishlarni qonuniy tarzda amalga oshirish uchun kerak edi.London 
ishchilari assotsiyatsiyasining talablarini amalga oshirish uchun 1837 yilda 
irlandiyalik advokat Fergyus O'Konnor boshchiligida Lids shahrida tashkil o’ilgan 
"Katta simoliy iltifoq" a'zolari faol qatnashdilar. Ishchilar bilan birga siyosiy 
tuzumni demokratlashtirish kurashida burjua liberallari (murosachilar) ham 
qatnashdilar.Birmingemda umuniy saylov huhuqi uchun liberal-bankir T.Atvud 
boshchiligidagi "Siyosiy ittifoq" kurash olib bordi.Harakat qatnashchilari 
o'zlarining talablaridan iborat iltimosnoma (talabnoma)ni parlamentga taqdim 
etishga qaror qildilar.U xalq xartiyasi (chailer-bitim) to'g'risidagi iltimosnoma deb, 
bu harakat esa "chartistlar harakati" deb ataldi.Chartistlar harakatini 
muvofiqlashliruvchi organ - Milliy konvent tuzildi.Uning rahbarligida 1839 yil 
chartistlar xalq xartiyasi to'g'risidagi birinchi miiliy iltimosnomani ishlab 

---

18 
chiqdilar.U asosan, ishchilarning "London assotsiyatsiyasi" ilgari surgan mazkur 6 
ta talabdan iborat bo'lib, iltimosnoma hukumatni ozchilikning manfaatiga xizmat 
qilayotganlikda aybladi.1839 yilning iyunida 1 mln. 280 ming kishi imzolagan 
chatistlarning xalq xartiyasi haqidagi 1-iltimosnomasi tantanali ravishda 
parlamentga taqdim etildi. Butun mamlakatda xartiyani parlament tomonidan 
qabul qilinishini talab qiluvchi namoyishlar boshlanib ketdi.1839 yil 12 iyulda 
parlament umum palatasi xalq xartiyasi to'g'risidagi talabnomani rad etdi.Milliy 
konvent 3 haftalik ish tashlash e'lon qildi.Hukumat qatag'on siyosatini, 
kuchaytirdi.Chartistlarning Milliy konventi tarqatilgach, asta-sekin chartistlar 
harakati ham so'naboshladi.