O’zbek tili darslarida yordamchi so’zlarning o’qitilishi

11. Ko’makchi qatnashgan gapni toping. 
A. Bizning sportchilar musobaqada yuqori o’rinlarni olishdi. 
B. Anvar ham, Olim ham yo’q 
C. Bu ishni biz to’rt soatda bajardik. 
D. Men siz bilan boraman. 
12. Maktabimiz oldida katta bog’ bor. Gapdagi oldida so’zi rus tiliga qanday 
tarjima qilinadi? 
A. около B. напротив C. посередине D. Вблизи 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

20 
 
 
VAZIFADOSH KO'MAKCHILAR VA UNING O'QITILISHI.
(ФУНКЦИОНАЛНЬЕ ФОРМЫ ПОСЛЕЛОГОВ И ИХ ОБУЧЕНИЕ )
 
O`zbek tilshunosligida ko`makchilar tadqiqiga oid qator izlanishlar ichida 
tilshunos olimlar H.Berdiyorov, A.N.Kononov, Sh. Shoabdurahmonov, 
T.Rustamov, R.Rasulov, U.Tursunov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar 
diqqatga sazovordir. Bu ishlarda ko`makchilarning morfologik xususiyatlari, 
gapda birgalik, payt, o`rin, sabab, maqsad, vosita kabi turli munosabatlarni hosil
qilishi, vazifa jihatdan kelishiklarga yaqin turishi, turlari, funksional-stilistik 
xususiyatlari atroflicha tahlil etilgan
3
.
Mustaqil so'zlar bilan yordamchi so'zlarning farqini tushuntirish uchun 
Men yaxshi niyat bilan maktab bog'iga besh tup olma va olcha ko'chati 
o'tqazdim 
tarzidagi gap olinib, ular ishtirokida mustaqil va yordamchi so'zlar 
aniqlanadi. 
Bunda quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin: 
So'zlar 
Leksik ma`nosi So'rog'i 
Qaysi so'z turkumi 
Men 
yaxshi 
niyat 
bilan 
besh tup 
olma, olcha 
Shaxs 
belgi 
his-tuyg'u 
- 
miqdor 
predmet 
kim? 
qanday? 
nima 
- 
qancha? 
nima? 
olmosh 
sifat 
ot 
ko'makchi 
son 
ot 
3
Berdiyorov H. Hozirgi o`zbek adabiy tilida ko`makchilar: Filol.fan.nom. ...dis. avtoref. - Samarqand, 
1949;Кононов А.Н. Послелоги в современном узбекском литературном языке. –Ташкент, 1951; 
Shoabdurahmonov Sh. O`zbek tilida yordamchi so`zlar // Hozirgi zamon o`zbek tili kursidan 
materiallar. -Toshkent: O`zFA, 1953; Rustamov T. Hozirgi o`zbek adabiy tilida ko`makchilar. - 
Toshkent: Fan, 1965; Shu muallif. Sof ko`makchilar. -Toshkent: Fan, 1991; Rasulov R. O`zbek tilida 
yordamchi so`zlarning semantik-grammatik xususiyatlari. -Toshkent: Fan, 1988; Ko`makchi // 
U.Tursunov, J. Muxtorov, Sh.Rahmatullayev. Hozirgi o`zbek adabiy tili. -Toshkent: O`qituvchi, 1992. 
-B. 374-381. 

---

21 
va
ko'chati 
o'tqazdim 
- 
predmet 
harakat 
- 
nima? 
nima qildim? 
bog'lovchi 
ot 
fe`l 
Ko'makchining ot yoki olmoshlar bilan, shuningdek, ot o'rnida kelgan 
harakat nomi hamda sifatdoshlardan so'ng ham qo'llanishi quyidagi misollar 
asosida uqtiriladi: 
Anvar yuzidagi kulguni yashirish uchun chetga qaradi.
(A.Qodiriy) 
Chiroyli yozish uchun mashq qilish kerak. Ra`no a`lo o'qigani 
uchun mukofotlandi.
Yo'lchi uchun (Yo'lchiga) keltirilgan tugunchak yodiga tushdi.
(Oybek) 
O'qish uchun (o'qishga) ketdi. Samolyot bilan (samolyotda) keldi
misollari 
orqali ba`zi ko'makchilar o'rnida kelishik qo'shimchalarini qo'llash mumkinligi
izohlanadi. Shu bilan birga, ko'makchilar o'rnida kelishiklarni qo'llay berish har 
vaqt ham to'g'ri chiqavermasligini misollar bilan ko'rsatib o'tish kerak. Masalan, 
Gulnor ikki haftadan buyon dadasi va onasi bilan birga har kun bog'da ishlaydi
(Oybek) gapidagi