J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

n o t a la r  
(rep ack ag ed notes); « N o l- b ir»  
ta rkibli 
( z e r o - o n e
s tru c tu re s) 
n o t a la r
7
H osila m o li y a v i y v o s it a la r n in g b os h q a tu rl a r i
k o n v e r t i r la n a d i g a n ob lig a tsiya la r; d e p o z i t a r tilx a t la r ; R E P O
Jahon birjalarida 60 tadan ko‘p turli tovarlar fyuchers shart­
nomalari orqali savdo qilinadi. Ushbu mahsulotlarni shartli ra- 
vishda 4 guruhga b o lish m um kin, y a’ni birichi qishloq xo‘ja !ik
va metall m ahsulotlari, ikkinchi qim m atli qog‘ozlar (asosan ob- 
ligatsiyalar), uchinchi xorijiy valutaiar ham da to‘rtinchi guruhi 
birja indekslariga bazisida tuziladigan fyucherslar.
Opsion shartnom alari — shartnomaviy qim m atli qog‘oz bo‘lib, 
uni sotib olgan xaridor opsion bazasidagi aktivlarni oldindan 
belgilangan narx bo‘yicha m uayyan muddat davomida opsion- 
ni sotuvchisiga sotish (put) yoki sotuvchisidan sotib olish (koll) 
huquqiga opsionni sotuvchisiga oldingan to‘langan haq (mukofot) 
evaziga ega bo‘ladi, shuningdek, opsionning sotuvchisi esa, x ari­
dor tomonidan unga to la n g a n haq evaziga xaridorning opsionda 
belgilangan shartlarini bajarishga majbur bo‘ladi.
Jahon bozorida opsionlarning belgilangan m uddatida ijro etish 
bo‘yicha ikki, y a’ni am erik a va yevropacha turi keng tarqalgan. 
A m erikacha opsionda opsion belgilangan muddat davomida ix-

---

tiyoriy kunda ijro etilishi mumkin. Yevropacha opsion oldindan 
aniq belgitangan kun voki sanada ijro etiladi.
Odatda, opsion shartnomalari beshta turli guruhga mansub 
tovarlar bilan tuziladi. Birinchi -- valuta, ikkinchi — qimmat-
li qog‘ozlar, uchinchi — foiz stavkalar (bank krediti va depoziti 
bo'yicha), to‘rtinchi — birja indekslari, beshinchi guruh — hosila 
moliyaviv vositalar.
Foiz stavkasi asosida tuzilgan opsionlar m azkur turdagi opsion 
xaridoriga foiz stavkaiarini aniq belgilangan darajasidan pasayib 
yoki ko‘tarilib ketmasligini kafolatlaydi.
Opsionlarning turli kombinatsion shakllari.
St redd 1 (stellaj bitim) — koll va put opsionlar kombinatsiya- 
si b o lib , m a’lurn muddat davomida, bazis aktivlarining oldin­
dan belgilangan bitta narx asosida, ikki barobar ko‘p mukofot 
pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish 
huquqiga ega boMishdir. Bunday opsonlar narxlar turg‘un hol- 
atda, y a ’ni baholardagi o‘zgarishlar juda kam b o isa g in a moliya 
bozorida ko‘p uchraydi. Chunki sotuvchi bunday opsionlarning 
narxi o'zgarmaydi deb umid qiladi.
Strengl ham koll va put opsionlar kombinatsiyasi bo lib , 
m a iu m muddat davomida, bazis aktivlarining oldindan belgilan­
gan m inim um va maksimum narxlari asosida, ikki barobar ko‘p 
mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib 
olish huquqiga ega bolishdir. Bunda opsion bazisidagi aktivlar 
narxi m a’lum bir kichik tebranish v o la g i asosida o‘zgaradi, deb 
umid qiladi.
Strep bu bitta put va ikkita koll opsion birlashmasidan tashkil 
topgan opsion bo‘lib, ijro bahosi bitta yoki turlicha b o lis h i mum- 
kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi pasayishi kutilayot- 
ganda ko‘payib boradi.
Strip bu bitta koll va ikkita put opsion birlashmasidan tashkil 
topgan opsion bo‘lib, bunda ham ijro bahosi bitta yoki turlicha 
bo‘lishi m um kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi oshishi 
kutilayotganda ko‘payib boradi.
354

---

Q im m atli qog'ozlar bo‘yicha opsionlarning bir turi varrant hi- 
soblanadi. Varrant o‘z egasiga kom paniyaning nia’lum miqdordagi 
qim m atli qog‘ozlarini oldindan belgilangan narx bo‘yicha egal- 
lash huquqini taqdim etadi.
Hosila moliyaviy vositaiarga opsionlarning turli ko‘rinishlarini 
am aliyotda uchratish m um kin . M asalan, lynchers sharlnom ala- 
riga opsion, svop shartnom alariga opsion (svop opsion (svop- 
sion)), bazasi opsion shartnom alari b o lgan opsion (ikkilarnchi 
opsion va h.k.).
Svopsion (swaption) — svoplar bitimlariga tu/ilgan opsionlarni 
bildiradi. Svopsion o‘z egasiga kelajakdagi m a’lnm bir sanaga fik­
sirlangan (strayk) stavka bo‘yicha maxsus shartlar asosida foiz svop 
bitim iga qo‘shilish huquqini (majburiyatini cmas) taqdim etadi. 
Bozorda ko'plab svopsion turlari muomalada b o lad i. Asosiylari 
quyidagi sharnomalar hisoblanadi:
— ikki, besh va o‘n yillik svoplarga uch oylik va y illik opsion-
lar;
— ikki va besh y illik svoplarga ikki va besh yillik opsionlar;
— o‘n yillik svoplarga o ‘n y illik opsionlar;
— o‘n besh yillik svoplarga o‘n besh yillik opsionlar.
Svopsionlarning qolgan turlari bozorda kam uchraydi. Odat-
da, svopsionda sotuvchi va sotib oluvchilar quyidagilarni kelishib 
oladilar:
— svopsion premiyasi (mukofoti, narxi);
— stavkasi (svopsiondagi svop bitim ning fiksirlangan stavkasi);
— davotniyligi (odatda asosiy svop bitimi boshlanish sanasi 
ikki ish kun oldin tugatiladi);
— asosiy svop sanasi;
— summasi;
— qo‘shimcha komission xarajatlar va chegirmalar;
— asosiy svop to‘lovlari bo‘yicha hisob-kitoblar chastotasi, 
davri.
Agar svopsion svop bitimi bo‘yicha o‘rniga fiksirlangan 
to‘lovlarni olish huquqini taqdim etsa «to‘lovlarni oluvchining
355

---

svopsioni» (svopsion put), aksincha esa, y a ’ni agar suzuvchi foiz 
stavkalardagi to‘lovlarni olib, fiksirlangan foiz stavkalar bo‘yicha 
tolovlarni am alga oshirish huquqini taqdim etsa «to‘lovchining 
svopsioni» (svopsion koll) deb yuritiladi.
Svoplar — shartnomada belgilangan shartlar bo‘yicha kelajak- 
dagi to'lovlarni yoki turii aktivlarni almashtirish to‘g ‘risidagi ikki 
tomon o‘rtasidagi kelishuv. Odatda, bu kabi operatsiyalar bank 
va inijoz o‘rlasida o‘zlarining qarz va kredit m ajburiyatlarini a l­
mashtirish bo‘yicha tuziladi.
Svoplar ko‘p sonli ishtirokchilar orqali am alga oshiriladi. 
Bunda banklar odatda oddiy vositachi yoki rnoliyaviy institut ro- 
lini bajarishadi. Svoplarning shartlarini standartlashuvi ularning 
ikkilam chi bozori shakllanishiga olib kelgan, xususan valutalar 
bo‘yicha svoplar bozori. Biroq, svoplarning ikkilam chi bozori 
jami bozorning atigi 5% ni tashkil etadi.
Qim matli qog‘ozlar bo‘yicha svoplar investitsiva institutlariga 
nafaqat o‘zlarining fond aktivlarini optimallashtirish (diversifi- 
katsiyalash), balki m a’lum bir emitentning aksiyadorlar umu- 
miy y ig ‘ilishi o‘tkaziladigan sanada qimmatli qog‘ozlar paketini 
vaqtinchalik egallab turish maqsadida ham am alga oshirilishi 
mum kin.
Svoplarning yuzaga kelishi kompensatsion (qoplangan) yoki 
parallel qarzlar taraqqiyoti bilan bogiiq. XX asrning 60—70-yii- 
larida m azkur operatsiyalarni standartlashtirish boshlandi. Bu esa 
1981-yilda svop qoidalari bo‘yicha standartlashgan IBM va Ja- 
hon banki o‘rtasida dastlabki valuta bitimi tuzilishiga olib keldi. 
Shundan bu kabi operatsiyalar rivojlana boshladi.
M oliya injiniringi mahsulotlari (rnoliyaviy innovatsiyalar). 
Moliya injiniringi bu yangi (innovatsion) rnoliyaviy vositalar va 
jarayon larnin g loyihasini tuzish, ishlab chiqish va ularni am alga 
oshirish, shuningdek, moliya sohasidagi m uam m olarni yechish- 
ning yangicha yo‘llarini izlab topishdir.
0 ‘rta qiymatli yoki osiyo svopsion (average rate swaptions or 
asian swaptions). Bunday opsion asosidagi tovar (aktivlar)ning ba-
356

---

hosi m a ’lum muddat davomida o ‘rta qiymatda lusoblab boriladi. 
Natijada, ushbu mahsulot o‘z mijozini shartnomadagi bazis ak- 
tivlar n arxlarin in g keskin k u n lik o‘zgarislilaridan himoyalaydi.
A ktivlar bilan t a ’m inlangan qim m atli qog‘o/.lar (asset backed 
securities). Hozirgi kunda aktivlar sekyiiriti/.aisivasiga asoslangan 
q im m atli qog‘ozlarning ko‘plab turlari mavjud bo lib , ularning 
ay rim la rin i quyida keltiramiz:
— CDO (collaterized debt obligation) 
qar/li majburiyatlar 
(obligatsiyalar va kreditlar) bilan ta 'm in la n i’an obligatsiyalar;
— CLO (collateralized loan obligation) 
kredillar bilan 
ta ’m in lan g an obligatsiyalar;
— CVO (collateralized bond obligations) 
qa 
1
/ qim matli 
qog‘ozlari hisobiga ta ’m inlangan obligatsiyalar;
— A B S (asset-backed securities) 
aktivlar bilan ta’m inlangan 
qim m atli qog‘ozlar (avtokreditlar, iste’mol kreditlari, kredit kar- 
tochkalar, lizing shartnom alari, kichik va o‘rta biznesga kredit­
lar, kelajakda rejalashtirilgan tushum larni (m asalan, xizm atlar 
to‘lovini olish bo‘yicha tilxatlar) ham qam rab oladi);
— M B S (mortage-backed securities) — uy-joy, ipotekaga, 
ko‘chm as mulkka asoslangan q im m atli qog‘ozlar;
— CFO (collateralized fund obligations) — investitsiya fondlari 
(xususiy aksiya va xedj fondlar) aktivlari bilan ta ’m inlangan q im ­
m atli qog‘ozlar;
— C D S (credit default swap) — investorni kredit qaytm asligi- 
dan kafolatlovchi qim m atli qog‘ozlar.
Kredit derivativlari — kredit risklarini oldi-sotdi qilish orqali 
m oliyaviy oqim lar qayta taqsimotini t a ’minlovchi bozor muno- 
sabatlari tizimidir. Kredit riskidan him oyalanish maqsadida turli 
m oliyaviy vositalar orqali oldi-sotdi operatsiyalarini yetakchi 
m oliyaviy m arkazlarda am alga oshirilishi kredit derivativlari bo- 
zorini o‘zida namoyon etadi.
Kredit derivativlari ko‘p funksiyali moliyaviy vosita hisobla- 
nadi. U la r quyidagi vazifalarni bajarishadi;
— kredit risklaridan xedjirlash;
357

---

— risklarni deversifikatsiyalash;
— qarz olish shartlarini yaxshilash;
— darom adlilik darajasini oshirish;
— obligatsiyalarni qayta guruhlash;
~ trasaksion xarajallarni kamaytirish.
Kredit derivativlari oV.ining yetarlicha murakkabligi bilan 
2008-yiIda bosh I angan jahon moliyaviy inqirozi chuqurlashishiga 
harnda jadallashishiga olib kelgan asosiy sabablardan biri bo‘ldi. 
Fikriniizcha, kredit derivativlar bozorida inqirozni yuzaga keli- 
shiga asosiy sabab qnyidagilardan iborat.
Birinchidan, bcrilgan kreditlar hajmiga nisbatan kredit de­
rivativlar orqali tu/ilgan bitimlar hajmi bir necha barobar ortiq 
bo‘lgan.
Ikkinchidan, ushbu bozor shaffofligining mavjud emasligi, 
natijada mavjud risklar va bunday vositalar hajm ini baholash im- 
konining vo'qligi.
Uchinchidan, kredit derivativlar bilan bog‘liq operatsiyalar- 
ga juda ko‘p sonli ishtirokchilar jalb etilganligi. Ko‘p bosqichli 
o'/aro b o gliq operatsiyalar chizmasi lining ishtirokchilariga bun­
day moliyaviy mahsulotni lo iiq anglab olish imkonini bermadi 
va ularui solib oluvchilar to‘liq reyting agentliklari bahosiga isho- 
nishga majbur boMdilar.
Hosila moliyaviy vositalarning boshqa turlari:
Konvertirlanadigan qimmatli qog'ozlar, obligatsiyalar. Kon- 
vertirlanadigan qim m atli qog‘ozlar ularni chiqargan emitent- 
ning oddiy aksiyalariga yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarini av- 
valdan belgilangan rna’lum miqdoriga hech qanday to‘lovlarsiz 
almashtirish im konini beruvchi qim m atli qog‘ozlardir. Bu jara- 
yonda konversiya koeffitsienti bitta konvertirlanadigan qim matli 
qog‘ozga to‘g ‘ri keladigan oddiy aksiyalar miqdorini anglatadi. 
Konversion kurs emitent qim matli qog‘ozlarini almashtirish pay- 
lida foydalaniladigan oddiy aksiyalar yoki qim matli qog£ozlarning 
oldindan belgilangan, e ’lon qilingan kursidir. Konversion qiymat 
konvertirlanadigan qim matli qog‘ozlarni emitentning oddiy ak-
358

---

siyalariga yoki boshqa qim m atli qog‘ozlariga almashtirish yoki 
oldi-sotdi qilish qiymati hisoblanadi. Konvertirlanadigan q im ­
matli qog‘ozlar jo riy kursining konvcrsion kursdan oshishi nati- 
jasida konversion qiym atdan ko‘rilgan loyda konversion mukofot 
(prem iya) deyiladi.
Depozitar tilxatlar. Global aksiva Iransm illiv kompaniyalar- 
ning oddiy aksiyasi hisoblanib, bir vaqtning oV.ida bir qancha 
m am lak atlar fond bozorlarida muomalada b o lad i.