O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

Taraqqiyot prinsipi.
Taraqqiyot prinsipi mohiyatini yoritishda quyidagi 
vazifalarni bajarilishi orqali tushunish mumkin: 
˗ 
Taraqqiyot determinantlari (asoslari) muammosi (muhit ta‘siri, sotsium 
yoki tabiat, shaxsdagi irsiyat).SHaxs determinatsiyasida genetik faktorlar 
muhim o‗rin tutadi. Ularning asosiy ta‘siri intellekt va temperamentda
kuzatiladi. Qadriyatlar, ideallar va e‘tiqodda irsiyatning ta‘siri amaliy 
jihatdan o‗z tasdiqini topmagan. Genetik determinantlarning o‗rni
evolyusion meroslar, stereotiplar, xulq-atvor patternlari, uning moslashuvini 
ta‘minlovchi filogenetik taraqqiyot muammolariga bag‗ishlangan
tadqiqotlarda qayd qilingan; 
˗ 
Madaniyat, sotsial sinf, oila, tengdoshlar singari faktorlar ta‘siri muhitli 
determinantlarga aloqadordir.
˗ 
Genotip va muhitning avtonom ta‘sirlardan tashqari ayrim holatlarda 
har ikkala determinantlarning o‗zaro ta‘sirini aks ettiruvchi holatlarning ham 
inobatga olishga to‗g‗ri keladi. Masalan, qobiliyatlarni kuzatishda genotip va 
muhitning ta‘sir masalari o‗zaro aloqadorlikda o‗rganishni taqozo etadi.
˗ 
Taraqqiyot bosqichlari va mezonlarining bir bosqichdan boshqasiga 
o‗tish muammosi. SHaxs nazariyalarida taraqqiyot bosqichlari va ularning 
tafsilotida tafovutlar kuzatiladi. Masalan, Z.Freyd shaxs taraqqiyoti bolaning 
psixoseksual taraqqiyoti bilan bog‗lab talqin qilgan. E.Erikson ta‘limotida esa 
voyaga etishning sotsial talablar bilan bog‗liqlikdagi o‗zgarishlar bo‗yicha 
talqin qiladi.

---

13
˗ 
SHaxs 
taraqqiyoti 
darajalari 
muammosi. 
Ushbu 
masala 
psixoanalitiklarning asarlarida batafsil yoritilgan. N. MakVilyamsning 
"Psixoanalitik diagnostika" asarida shaxsning nevrotik, cheklanganlik va 
psixotik darajalari ajratib ko‗rsatilgan. E.Erikson bo‗yia nevrotiklar deganda
voqelikni biladigan, etarlicha himoyalanishga, Ego bilan tashabbus yoki 
aybdorlik muammosining integrallashuvi sifatida bayon qilinadi. E.Erikson 
bo‗yicha 
psixotik 
esa 
voqelikni 
yaxshi 
baholamaydigan, 
integratsiyalashmagan 
va 
deorganizatsiyalashgan, 
sodda 
psixologik 
himoyalanishdan foydalanadigan taraqqiyotning ilk bosqichi sifatida talqin 
qilingan. CHeklangan shaxs psixotikka nisbata anchagina integrallashgan, 
sodda himoyalanish mexanizmiga ega, olamni tushunishini namoyish qiladi,
ayrilish muammosini boshdan kechirishga moyil.