Microsoft Word malumotlar va bilimlar bazasi

 
 
 
 
 
 
 

---

7
 
 
 
 
 
 
 
 
 
МАВЗУ - 1. БОШҚАРУВ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИНИНГ АХБОРОТ 
ЖИҲАТЛАРИ 
1.
Ахборот ва у асосида бошқарув тизимининг фаолият кўрсатиши. 
2.
Моддий оқимлар ва ахборот оқимлари. 
3.
Ташқи муҳит, модел ва бошқарув тизими модели.
Ташкилот бошқарув тизимининг ахборот жиҳатлари деганда, ахборот 
ҳаракатланиши ва қайта шаклланиш жараёни сифатида бошқарувни акс этти-
рувчи, бошқарув тизимининг вазифавий иш структурасини ташкил этувчи 
блоклар тўплами деб тасаввур қилиш мумкин(1-расм). Тизимнинг бошқарув 
қисмидаги қайта ҳосил бўлиш предмети - бу бошланғич ахборотдир.
Юқори даражадаги бошқарув блоки ва ташқи муҳит блоки баён этилаётган 
бошқарув тизимига кирмайди ва унга нисбатан ички ҳисобланади. Шунингдек, 
объектни бошқариш жараёнини ифодаловчи ички тизимидаги ахбоорт оқими 
пайдо бўлади. 
а
1
ва а
2
каналлари бўйича ўтадиган ахборот оқими кўриб чиқилаётган тизим 
ва юқори даражадаги тизим ўртасидаги бўйсинувчанлик муносабатини ифода-
лайди. а
1
ахборот оқими кўриб чиқилаётган тизимга таъсир кўрсатувчи маъму-
рий – буйруқ (кўрсатмали) ахборотларининг мажмуини ифода этади. а
2
алоқа 
канали бу ташкилот бошқариш тизимининг бошқарувчи қисми а
1
киришига 
қандай таъсир кўрсатганлиги тўғрисидаги ахборотни ташувчи тескари алоқа 
канали саналади. Агар ташкилотнинг бошқарув тизими бошқарувнинг юқори 
даражадаги буйруқларини ҳеч бир камчиликсиз бажарса, у ҳолда а
2
нинг чиқиш 
жойида а
1
нинг кириш жойидаги билан(вақти-вақтида маълум бир силжишлар 
билан) бир хил ахборот бўлади, ёки ахборот умуман бўлмайди(бу а
1
ва а
2
ахбо-
ротлари бир хил дегани).
Ташқи муҳит ва бошқарув тизими ўртасидаги ахборот алмашинуви чизмада 
b
1
кириши ва b
2
чиқиши билан тасвирланган. Улар горизантал ахборот 
алоқалари саналиб, тизим фаолияти учун муҳим бўлган ўша тартибдаги тизим-
лар ва бошқа ахборот манбалари билан кўриб чиқилаётган бошқарув тизими-
нинг ўзаро муносабатларини моделлаштиради. Тизим фаолияти учун муҳим са-
налган ахборот манбаларига савдо, маориф, банклар, солиқ инспекцияси каби-
ларни киритиш мумкин. Мазкур тизим жараёнида бошқариб бўлмайдиган тур-
ли хил таъсирлар юзага келади: f киритиш бошқариладиган объектга ташқи 
муҳитнинг бошқариб бўлмайдиган таъсирларини моделлаштиради. 

---

8
Бошқарув тизимини кўриб чиқишни бошқариладиган объектдан бошлаймиз. 
Ресурсларга эга бўлган ҳолда бошқарув объектлари вақт сарфлаш ва ресурс-
ларнинг қайта ҳосил бўлиши билан боғлиқ ишлаб чиқариш жараёнинг амалга 
ошириш натижасида m
2
нинг айрим самаралари тўпламини чиқишга 
йўналтиради. g
1
кириш ва g
2
чиқиш ҳолати, ташқи муҳит баён этувчи шароит-
лар хақидаги, юқори органлар томонидан қўйиладиган талаблар тўғрисидаги 
ахборотлар бошқарув блокига келиб тушади. Ахборот блоки унга киритилган 
дастурга мувофиқ бошқарувчи объект ҳолатини қайд этади, ахборотни тўплаш 
ва рўйхатга олишни, уни олдиндан қайта ишлашни, жумладан, таснифлаш, 
гуруҳлаш, маълумот бериш каби бир қатор элементар мантиқий ва ҳисоблаш 
операцияларини амалга оширади. 
a
2
b
2
b
1
a
1
h
1
h
2
i 
g
1
h
3
g g
2
e 
m
1
f 
m
2
Моддий оқимлар
Ахборот оқимлари 
1- расм. Бошқарув тизимининг фаолият кўрсатиш таркиби. 
Бошқарув блоки ахборотларни қайта ишлайди ва айрим жўнатиладиган ах-
боротлар оқимини натижаловчи оқимга айлантиради, бошқариладиган объект 
киришига таъсир билан боғлиқ бир қатор қарорларни ишлаб чиқади ва ўрта 
муҳит ҳамда юқори даражадаги бошқарув блоклари билан ўзаро ҳаракат 
қилади.
"Таш
қ
и му
ҳ
ит"
блоки 
Ю
қ
ори даражадаги
бош
қ
арув блоки 
Мезонлар 
Таъсир этувчи
блок 
Бош
қ
арув блоки 
Ахборотлар 
блоки 
Бош
қ
ариладиган 
объект 

---

9
Бунда бошқарув блоки бошқарув объекти, ташқи муҳит ва юқори бошқарув 
даражасидан келган ахборотлардан фойдаланади. Меъёрида ишлашдан четлан-
ган ҳоллар рўй берганда бошқарув блоки четланганликни бартараф этиш 
мақсадида қарор қабул қилади ва тегишли чорани танлайди. Бошқарув блоки 
таъсир кўрсатиш усулларини ишлаб чиқиш учун хотира(унга мутахассислар 
хотираси, электрон хотирани киритиш мумкин) ва бошқарув мезонига 
эга(мезон бўйича бошқарилувчи объект кўрсаткичларининг яхшилангани ёки 
ёмонлашуви аниқланади).
Таъсир кўрсатиш блоки шундай восита саналадики, унинг ёрдамида 
бошқарув блоки керакли фойдали самарага эришиш мақсадида бошқарув блоки 
бошқариладиган объект киришига таъсир кўрсатади.
Бошқарув блоки юқори даражада а
2
алоқа канали бўйлаб кўриб чи-
қилаётган тизим ҳолати тўғрисида ахборот олади, айрим қарорлар 
қирраларини(спектрини) ишлаб чиқади ва а
1
алоқа канали бўйича бошқарув 
блокига керакли таъсир кўрсатади. Бу таъсир кўриб чиқилаётган тизим фаолия-
ти алгоритмида кўрсаткичлар ҳисоботи тартибида, бошқариладиган объект 
ишини баҳолайдиган мезонларда айрим ўзгаришларни келтириб чиқариши 
мумкин.
Ташқи муҳит блоки ташқи муҳитнинг кўплаб элементларидан иборат бўлиб 
қандайдир маънода мазкур тизим ёки унинг бошқарилувчи объекти билан ўзаро 
ҳаракатлана олади.
Бошқарув блоки ташқи муҳит ахборотлари асосида муҳитнинг юзага кели-
ши мумкин бўлган ҳолатини башоратлашда ва бошқариладиган объектга 
таъсир кўрсатишда, шунингдек бошқарув тизимининг ўзидаги функционал 
блоклар ўртасида ўзаро таъсирни юзага келтиришда бундай башоратларни 
ҳисобга олиш имкониятига эга бўлади.
Шундай қилиб, бошқарув шакл нуқтаи-назаридан ахборот жараёнини ифо-
далайди. Бошқарув моҳияти эса бошқарув тизимидаги олинган барча ахборотни 
қайта ишлаш, қарорлар қабул қилиш ҳамда бошқариладиган таъсир 
кўринишида бошқарув объектларига натижавий ахборотларни беришдан ибо-
рат.
2-расмда бошқарув объектига бошқариладиган таъсир кўрсатишни иш-лаб 
чиқиш кўрсатилган.
Қарорларни амалга ошириш одамлар(ишлаш) ва машиналар(машина 
ҳаракати) томонидан бажарилади. Қайд этиш лозимки, ҳаракатлар бошқарувга 
оид эмас. Бу меҳнат жараёнини бажариш ёки машиналар бажарадиган 
ҳаракатлардир.
Ташқи Ички
Ахборот
Бош
қ
арув объекти 
ҳ
олати тў
ғ
рисидаги ахборотларни йи
ғ
иш, 
шунингдек меъёрий ва режа
хужжатларини йи
ғ
иш 
ҳ
амда са
қ
лаш 
Ахборотни та
ҳ
лил этиш ва 
қ
айта ишлаш 

---

10
2 - расм. Бошқарувчи таъсир кўрсатишни ишлаб чиқиш чизмаси. 
Бошқарувни амалга ошириш жараёнини ахборот маъносида қуйидаги фор-
мула билан ифодалаш мумкин: 
O
i
(t) i
n
(t) A i
np
i
np
i
yk
O
i
(t+1) (1)
бунда: 
O
i
(t) - i
- бошқарилувчи объектнинг 
t
- вақтдаги ҳолати; 
i
n
(t) – i
–бошқарилувчи объектнинг 
t
– вақтдаги ҳолатини акс эттирувчи ах-
бороти; 
А – i
n
(t)
ахборот асосида 
i 
– объект учун шаклланган бошқарув вазифасининг 
ҳисоб-китоб алгоритми; 
i
np
– i
– объектни бошқаришдаги қарорлар қабул қилиш учун керакли ахбо-
ротлар (
t
вақтидаги бошқарувчи таъсир); 
О
i
(t+1)
– бошқарувчи таъсир амалга оширилгандан сўнг 
(t+1)
вақтдаги 
i
– 
бошқарилувчи объект ҳолати.
Келтирилган формула бошқарув жараёнини таъминловчи ахборот тизими 
тавсифи, таркиби ва ташкил этиш кетма-кетлигини белгилаб беради.