|
Buni esda saqlang!
B e ru n iy ilm n in g in so n p a rv a rlik a so sla rin i q a t'iy
y o q la g a n va b o sh q a o lim la rn i b o y lik v a intilish.
g ‘a ra z g o ‘y lik d a n q a y targ an . B u n i a llo m a h ay o tig a
o id fa k tla r h a m ta sd iq la y d i. B u g u n g i k u n im iz g a c k
etib k e lg a n h ik o y a tg a k o ‘ra B e ru n iy S u lto n M a ’suci
to m o n id a n u n g a « M a ’su d q o n u n i» k ito b i u chun
y u b o rg a n m u k o fo t - 25 0 k g s o f k u m u s h d a n
vo;_
k e c h g a n , g a rc h i b u s o v g ’a o lim n i g ‘azn av iy lar
im p e riy a sin in g
e n g
boy
k ish ila rid a n
b iiig a
ay la n tirish i m u m k in b o 'ls a -d a , B eru n iy S u lto n g a o 'z
ja v o b id a bu y u k u n i ilm iy ish d an t o ‘x ta tish in i, dono
in so n la r esa o ltin , k u m u sh k etib q o lish in i, ilm n in g
q o lish in i b ilish la rin i aytadi. A ql a m rig a b o ‘y su n ib ,
ab a d iy ilm iy b ilim n i q isq a m u d d a tli z a r y a ltra sh ig a
a lm a sh m a slig in i t a ’k id lay d i.
Shunga binoan, Beruniy insonning o ‘z hayoti va jam iyat oldidagi
vazifalarini belgilab beradi. Allom a fikriga k o ’ra inson zim m asiga
boshqa m avjudotlarga nisbatan o ‘ta m as’uliyatli vazifa yuklatilgan. Inson
tabiatning oliy takom ili, insonning m a’naviy qiyofasi uning vazifasiga
muvofiq bo ‘lishi kerak. H ar bir inson o ‘z ishini a ’lo darajada bajarishi
lozim, ularning asosiy m ajburiyati va vazifalaridan biri - mehnat.
Alloma ayyorlik, ochko‘zlik, adolatsizlik, yolg‘on, k o ‘ngli b o ‘shlik,
ikkiyuzlamachilik, laganbardorlikni qoralaydi. Bu kabi illatlarga ega
0 ‘q itu v ch i, 1 9 9 9 .- B . 126.
45 0 ‘sha m an b a, 130-bet.
65
bo‘lgan inson zo ‘rlik, soxta guvohlik, xiyonat, o ‘zganing m ulkini
o'zlashtirish, o 'g ‘irlik va boshqa illatlarga qodirki, ular dunyoni va
inson zotini buzadi. Y 01g‘on xususida Beruniy shunday fikr bildiradi —
yolg‘on doimo rostdan m ag'lub b o ia d i va suv yuzasidagi k o ‘pik misol
y o ‘qoladi, - deydi. M a’naviyatsiz inson rohat, farog'atning m e ’yorini
bilmaydi, insonlar o ‘z intilishlariga k o ‘ra turlicha. Ular baxt, rohat va
hayot mazm unini ham xuddi shunday tushunadilar. «Inson zoti barcha
hayvonlardanyuqori turadi... Yer yuzini obod etish uchun v au n i boshqarib
turish uchun... insonga katta sh^raf k o ‘rsatilgan, unga aql-zakovat kuchi
arm ug‘on etilgan»46. Aqlli faqat abadiy m a’naviy ishlardan rohat qiladi,
nodon esa asl qadriyatni bilmay, nigohini turli bezak berilgan, ongsiz
hayvonni ham yerga qaratadi. Dono inson m a’naviy rohat oladi, qachonki
buni aqli va fikri bilan bajarsa ham nodon faqat jism oniy rohatni his qila
oladi. G 'ayriaxloqiy sifatlarga olim yuksak insoniy fazilatlarni qarshi
qo‘yadi. Uningcha. m am lakat ravnaqi maorif. fan va insonning m a’naviy
kamoloti bilan belgilanadi, qashshocflik va nodonlikdan ilm, bilim larni
tarqatish va tinim siz m ehnat yordamidagina xalos b o iis h mumkin.
Beruniy merosi ulkan bir xazinaki, unda ilm, ta ’lim -tarbiyaning
mazm uniga oid qim m atli fikrlar k o ‘plab topiladi.
Beruniy m a’naviy tarbiyada ilm ning rolini birinchi o ‘ringa olib
chiqadi. U insonlarni o ‘zida yuksak m a’naviy fazilatlarni tarbiyalashga
chaqiradi. Yuqorida aytilganidek, xalqning qashshoqlik va nodonlikdan
fan. m a’rifat va m ehnat yordam ida qutqarish mum kin, deb biladi. Bilim
egallashni esa k o ‘p kuch, vaqt va sabot talab qiladigan katta m ehnat
hisoblavdi. «Fanlarning foydasi - ular yordam ida oltin va kum ush
to ‘plash emas, balki kerakli narsalar hosil qilish»47.
Beruniy har bir insonning m ard, adolatli va haqiqatgo‘y b o ‘lishini,
buni amalda bajarishni uqtiradi. U larning fikricha, mard inson y o lg ‘onga
qarshi kurashishi har qanday ta ’qib va xavf-xatarga qaramay, haqiqatni
him oya qilishi lozim. «R ostgo‘ylikka yopishgan kishini boshqa odam
u yoqda tursin, yo lg‘onchining o ‘zi ham sevib maqtavdi», deydi A bu
R ayhon Beruniy «Hindiston» asarida.
46
Hasanov S.. Xorazm ma’naviyati darg‘alari. -Т.: Adolat, 2001. - B . 123.
47
Hoshimov K, S.Ochil. 0 ‘zbek pedagogikasi antologiyasi. 2-jild. - Т.:
Q‘qituvchi, 1999. - В. 128.
66
B u n i e s d a s a q la n g !
B eru n iy o ‘z d a v rin in g etak c h i a llo m a si sifatidii
t a ’lim v a ta rb iy a b irlig in i b a rk a m o l in so n tarb iy asi
v o s ita s id e b b ilg a n .T a ’lim ,m e h n a tv a o ila ta r b iy a s in i
b irg a lik d a o lib b o rish n i ta v s iy a etg an . Shu nuqtai
n a z a rd a n ta 'l im ta m o y illa rin i q u y id a g ic h a k o ‘rib
chiqqan: 1) o n g lilik ; 2) k cT rgazm alilik; 3) tiz im lilik
v a izch illik ; 4 ) a so sla n g a n lik ; 5) n a z a riy a va
a m a liy o t b irlig i; 6) d a rslik k a talablar.
Allom aning olim axloqiga oid fikrlarini barcha davrlar ilm ahillari
uchun vasiyat deb bilish mumkin. B ular soxtani haqiqiydan ajratish,
fan rivojida aniq va zarur holatlarni farqlash, ilm -fanga sodiq b o ‘lish.
fanning insonparvar asoslarini him oya qilish. Shuning uchun ham
allomaning ijodiy m erosiga oid A .Irisov tom onidan nashr etilgan «Abu
Rayhon Beruniy. 1000 hikmat», T. Doschanov, S. H asanov tomonidan
nashr etilgan «M a’m un Akadem iyasi yulduzlari», T. R aufov tadqiqot
ishi, B.R ozenfeldning «Abu R ayhon al-Beruniy» asari, A. Qayum ovning
«Abu Rayhon Beruniy, Abu ali Ibn Sino» asari, M .X ayrullaev tom onidan
nashr etilgan «M a’naviyat yulduzlari», «Pedagogika tarixi» va « 0 ‘zbek
pedagogikasi antologiyalarida» m uhim m a’lum otlar berilganki, bularning
barchasi Abu Rayhon B eruniy hayoti, ilm iy-m a’rifiy faoliyatiga
bag‘ishlanadi.
A bu R ayhon Beruniy m a’naviyatga alohida e'tib o r qaratadi. U
m a’naviyatni qadr-qim m at, sha’n. yaxshilik vayom onlik, adolat va vijdon
sifatida e ’tiro f etgan. Beruniyning inson qadr-qimm ati va olijanobligi
to‘g ‘risidagi fikrlari qiziqarli.
Beruniy do‘stlik va o ‘rtoqlikni «hayotning qimmatbaho n e ’mati»
deb bilgan. D o ‘stlikning muhim qirralarini ochib berarkan, olim
o ‘quvchilarni o ‘zaro yordam va o'rtoqlik ruhidatarbiyalashni talab qiladi.
Uning ta ’kidlashicha, «Yaqin d o'sti bor kishi chinakam baxtiyor kishidir.
U do ’st m unosib hayot tarziga ega, yoqim li xususiyatlar sohibi boMishi
lozimdir. A na shunday chin d o ‘st har bir kishida bitta bo ‘ladi...»48.
48 H a sa n o v S. X o ra z m m a 'n a v iy a ti d a rg ‘alari. -T .:A d o la t, 2 0 0 1 . - B . 120.
67
Do'stlaringiz bilan baham: |
